صفحه محصول - پیدایش و پیشینه ادبیات کودک در عراق و بررسی آثار پیشگامان این عرصه

پیدایش و پیشینه ادبیات کودک در عراق و بررسی آثار پیشگامان این عرصه (docx) 1 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 1 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

2158365top دانشگاه قم دانشکده ادبیات و علوم انسانی زبان و ادبیات عربی عنوان : بررسی تاریخی ادبیات کودک در عراق استاد راهنما : دکتر مصطفی شیروی خوزانی نگارنده : خدیجه بوعذار تقدیم به : ساحت مقدس حضرت علی اصغر و حضرت رقیه علیهما السلام . تقدیر و تشکر خداوند متعال را شاکرم که توفیق خواندن و نوشتن و خدمت به کودکان و نوجوانان میهن اسلامیم را به من ارزانی داد. و بر پیامبر و اهل بیتش علیهم السلام درود می فرستم . فهرست مطالبا5 TOC \o "1-3" \h \z \u دانشگاه قم PAGEREF _Toc2422834 \h أ‌تقدیم به : PAGEREF _Toc2422835 \h ب‌1. نگاهی به ادبیات کودکان PAGEREF _Toc2422836 \h 11-1 . کودک و دوران کودکی PAGEREF _Toc2422837 \h 21-1-1 . اهمّیّت و جایگاه دوره ی کودکی PAGEREF _Toc2422838 \h 31-1-2 . دیدگاه اسلام به کودک PAGEREF _Toc2422839 \h 41-2 . تعریف ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422840 \h 71-3 . اصطلاح ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422841 \h 81-4. دیدگاه های متفاوت درباره ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422842 \h 151-5 . اهمیت و اهداف ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422843 \h 211-5-1 . اهداف ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422844 \h 221-5-1-1 . اهداف تربیتی PAGEREF _Toc2422845 \h 221-5-1-2. اهداف زبانی PAGEREF _Toc2422846 \h 231-5-1-3 . اهداف تعلیمی ، آموزشی و شناختی PAGEREF _Toc2422847 \h 251-5-1-4. اهداف تفریحی PAGEREF _Toc2422848 \h 261-5-1-5. اهداف زیبایی شناختی و ذوقی PAGEREF _Toc2422849 \h 271- 6 . تأثیرادبیات کودک در رشد شخصیت کودک PAGEREF _Toc2422850 \h 281-7 . وظایف ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422851 \h 311-7-1. وظیفه اجتماعی PAGEREF _Toc2422852 \h 311-7-2. وظیفه تاریخی و فرهنگی PAGEREF _Toc2422853 \h 321-8 . انواع ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422854 \h 331-8-1 . قصه PAGEREF _Toc2422855 \h 341-8-1-1. قصه های خیالی PAGEREF _Toc2422856 \h 361-8-1-2. قصه های جن و پری و جادوگران PAGEREF _Toc2422857 \h 381-8-1-3. قصه های حیوانات PAGEREF _Toc2422858 \h 391-8-1-4. قصه های واقع گرایانه PAGEREF _Toc2422859 \h 421-8-1-5. قصه های تاریخی PAGEREF _Toc2422860 \h 431-8-1-6. قصه های دینی PAGEREF _Toc2422861 \h 441-8-1-7. قصه های ادبی PAGEREF _Toc2422862 \h 451-8-1-8. قصه های فکاهی PAGEREF _Toc2422863 \h 461-8-1-9. قصه های علمی PAGEREF _Toc2422864 \h 461-8-2 . شعر کودک PAGEREF _Toc2422865 \h 481-8-2-1. خیال در شعر کودک PAGEREF _Toc2422866 \h 481-8-2-2 . وزن در شعر کودک PAGEREF _Toc2422867 \h 491-8-2-3 . انواع شعر کودک PAGEREF _Toc2422868 \h 511-8-2-3-1 . لالایی ها PAGEREF _Toc2422869 \h 511-8-2-3-2. متل ها PAGEREF _Toc2422870 \h 511-8-2-3-3 . شعرهای غنایی PAGEREF _Toc2422871 \h 521-8-2-3-4 . قصه های منظوم PAGEREF _Toc2422872 \h 521-9. پیدایش و سیر تاریخی ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422873 \h 521-9-1 . تاریخچه ادبیات کودک در جهان PAGEREF _Toc2422874 \h 561-9-2. ادبیات کودک در سرزمین های عربی PAGEREF _Toc2422875 \h 622. سیر تاریخی ادبیات کودک در عراق PAGEREF _Toc2422876 \h 654-1 . بیانگذاران ادبیات کودک در عراق PAGEREF _Toc2422877 \h 684-1-1 . نمونه ی شعر از احمد حقی حلی PAGEREF _Toc2422878 \h 714- 2 . شعر کودکان در کشور عراق PAGEREF _Toc2422879 \h 714-3. داستان های کودکانه در کشور عراق PAGEREF _Toc2422880 \h 744-3-1 . نمونه ای از داستان ذکری لعیبی PAGEREF _Toc2422881 \h 764-4 . نمایش کودکانه در کشور عراق PAGEREF _Toc2422882 \h 794-5 . مطبوعات کودکان در کشور عراق PAGEREF _Toc2422883 \h 804-5-1 . نمونه شعر از یاسین نبیل PAGEREF _Toc2422884 \h 844-6. لغت نامه ها و دایره المعارف خاص کودکان PAGEREF _Toc2422885 \h 874-7 . نقش مراکز انتشاراتی در توسعه ادبیات کودک PAGEREF _Toc2422886 \h 874-8 . ترانه های کودکانه PAGEREF _Toc2422887 \h 884-9 . ادبیات کودک در عراق ، تجربه ای بدون مطالعه دقیق و برنامه ریزی صحیح PAGEREF _Toc2422888 \h 904-9-1 . تدریس کتب مدارس PAGEREF _Toc2422889 \h 924-9-2 . از بین بردن درک و خیال کودک عراقی PAGEREF _Toc2422890 \h 934-10 . نتیجه PAGEREF _Toc2422891 \h 95الف . منابع فارسی PAGEREF _Toc2422892 \h 99ب . منابع عربی PAGEREF _Toc2422893 \h 99 1. نگاهی به ادبیات کودکان ادبیات کودک تنها قصه یا حکایت منثور و منظوم نیست بلکه همه معارف انسانی را در بر می گیرد. هر آنچه برای کودک نوشته می شود خواه قصه یا نمایشنامه ، مطالب و معارف علمی، سوال و توضیح در کتاب ها یا مجله ها یا برنامه های رادیویی یا تلویزیونی و غیره ، همه آنها مواردی هستند که خمیرمایه‌ی ادبیات کودک را تشکیل می دهند. تعاریف ادبیات کودک با توجه به چارچوب موضوع استنادی که پژوهشگر از آن وارد می شود و با توجه به محیط و جامعه ای که تعریف در آن گنجانده می شود متعدد است. از جمله‌ تعاریف اینکه ؛ « ادبیات کودک همان ابداع ادبی ویژه‌ی کودکان است. و در تمام مراحل کودکی به ویژه در سن طفولیت تا پایان کودکی دیررس با آنها همراه است ؛ که مقصود همان ، کارهای هنری است که از طریق ابزارهای ارتباطی مختلف که مشتمل بر فکر و خیال و بیانگر احساسات و عواطف و دارای بیانی منظوم و منثور از فنون ادبی می باشد که همسو با سطح درک و فهم تربیتی مختلف آنها به کودکان منتقل می شوند .» 1-1 . کودک و دوران کودکی کودکی بخش ممتد از عمر انسان است که از بدو تولد تا سالهایی که شخص اعتماد به نفس کامل پیدا می کند امتداد دارد. آخرین قانون مصری برای کودکان با توجه به آخرین اعلام جهانی حقوق کودک، صادره از دولت های متحد، کودکی را اینگونه مشخص کرده است ، «پایان مرحله کودکی سن 18 سالگی است، یعنی سن ورود به مرحله جوانی است ، و دوره بلوغ، دوره ی اول از مرحله جوانی است» و مفهوم طفل در قرآن کریم عبارت از: ولادت صبی تا وقتیکه به مرحله احتلام برسد. خداوند می فرماید : « وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا » و از نطفه ها آنچه به مشیّت ما تعلق می گیرد در رحم ها قرار می دهیم تا به وقت معین طفلی (چون گوهر) از رحم بیرون آوریم. خداوند تبارک و تعالی می فرماید: « هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلًا» او همان كسى است كه شما را از خاك آفريد سپس از نطفه‏اى ،آنگاه از خون بسته و بعد شما را [به صورت] كودكى برمى‏آورد تا به كمال قوت خود برسيد. و نیز خدای عزوجل می فرماید: « وَ إِذَا بَلَغَ الْطْفَلُ مِنکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتْأذِنُواْ کَمَا اسْتَذَنَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ لذلِکَ یُبَینِ‏ُّ اللَّهُ لَکُمْ ءَایَتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» و چون كودكان شما به [سن] بلوغ رسيدند بايد از شما كسب اجازه كنند همان گونه آنانكه پيش از ايشان بودند كسب اجازه كردند خدا آيات خود را اين گونه براى شما بيان مى‏دارد و خدا داناى حکیم است. 1-1-1 . اهمّیّت و جایگاه دوره ی کودکی مرحله کودکی یکی از مهمترین و حساس ترین مراحل عمر آدمی است ، دارای خصوصیات و ویژگی های خاصی است که آن را از سایر مراحل عمر متمایز می سازد و می- توان آن را پایه و اساس بقیه‌ی مراحل عمر دانست ؛ به عنوان مثال در این مرحله استعدادهای آدمی شکوفا می شود و قدرت تصمیم گیری او شکل می گیرد ، نیز احساسات و قابلیت های او در تعامل با زندگی بروز می کند. همچنین در این مرحله است که شخصیت آدمی ساخته می شود تا در آینده بعنوان یک جزء ثابت تا پایان عمر همراه آدمی باشد. « بیشتر تحقیقات به این مطلب اشاره دارد که تکوین شخصیت انسان ها در 5 یا 6 سال ابتدایی عمر شکل می گیرد. » و کودک مانند زمین خالی و حاصل خیزی که هر آنچه را که بخواهیم می توانیم در آن بکاریم. آن زمین خالی و حاصلخیز اگر مورد توجه و رسیدگی قرار گیرد و دست های پاک و زحمتکش عهده دار آن باشد مانند درخت نیکو ثمر، پربار، مفید واقع خواهد شد و اگر از خدمات و رسیدگی مطلوب و مناسب محروم ماند و دست های پلید و آلوده به شر متولی آن گردد ، همچون درخت خبیث بد ثمر و بی حاصل خواهد شد . 1-1-2 . دیدگاه اسلام به کودک اسلام به مرحله کودکی توجه خاصی نموده است ، و این توجه از ابتدای کودکی شروع می شود و تا پایان عمر انسان امتداد می یابد. پیامبر اکرم (ص) نسبت به انتخاب آغوش مناسب جهت تربیت کودک و محیطی که کودک در آن پرورش می یابد ، بسیار توصیه می- نمود . و می فرماید: « زنانی را برای نطفه های خویش انتخاب کنید که مناسب باشند ؛ زیرا زنان، فرزندانی مانند برادران و خواهرانشان به دنیا می آورند.» همچنین اسلام به مرحله شیردهی کودک و مواظبت از او قوانین خاصی طراحی نموده و حقوقی را بر عهده والدین و برادران و نزدیکان کودک نهاده است . و از آنان خواهد تا فرزندان خویش را به بهترین شکل تربیت نماید. مثلا خداوند در قرآن کریم شیوه صحیح تربیت کودک را به شکل بسیار دقیق بیان می نماید. در این آیه ، خداوند شیردهی و تربیت کودک را با مسأله تقوی و ترس از خدا می داند . پیامبر اکرم(ص) نیز در باب تربیت فرزند و احترام به او می فرماید: « من لم یرحم صغیرنا و یعرف حق کبیرنا فلیس منا » کسی که به کودکان رحم نکند و حقوق بزرگترها را رعایت نکند ، از ما نیست . در آیات فراوانی از قرآن کریم نیز شیوه رعایت و پاسداشت کودکان آمده است ؛ مثلاً در سوره اسراء آیه 3 می فرماید: « وَلاَ تَقْتُلُواْ أَوْلادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ » و کودکان خود را بخاطر فقر تنگدستی نکشید. در هیچ فرهنگ جهانی به اندازه دین مبین اسلام به تربیت و پرورش کودکان اهمّیّت داده نشده است. زیرا اسلام بر دوران جنینی و شیردهی بسیار تأکید کرده است. « و این مرحله را حساس ترین مرحله دوران زندگی می داند. سازمان ملل بعنوان نماینده جامعه جهانی تنها در تاریخ 20/11/1959 حقوق کودک را بعنوان یک قانون جهانی ارائه نمود.» دین اسلام صدها سال قبل از آن ریزترین حقوق کودکان را ملاحظه نموده بود و دراین زمینه از تمام مکاتب تربیتی و فلسفی که در بخش تربیت کودکان فعالیت می کنند پیشی گرفته است . در مکتب اسلام کتاب های زیادی به منظور تأکید و سفارش پیامبر(ص) اسلام در بحث تربیت کودکان به رشته تحریر درآمده است . در اینجا هم لازم است به تعدادی از کتاب‌هایی که توسط اندیشمندان اسلامی در زمینه تربیت کودکان به رشته تحریر در آمده است اشاره کنیم. از آن جمله: «احیاء علوم الدین و أیّها الطفل (ای کودک) از امام محمد غزالی ، جامع بیان العلم و فضله از ابن عبد البر، تحفه المورود بأحکام المولود از ابن قیم جوزیه ، جامع احکام الصغار از محمد بن محمد الأسروشی(4 جلد) ، تدبیر الحبالی و الأطفال و الصبیان از بلدی احمد ، انباء نجبا و الأبناء از ابن ظفر مغربی مکی ، العقد لفرید از ابن عبد ربه ، آداب المعلمین از ابن سحنون ، تذکره السامع و المتعلم فی آداب العالم و المتعلم از ابن جماعه الکنانی ، مقدمه ابن خلدون ، اللؤلؤ والتنظیم فی روم التعلم و التعلیم از زکریای انصاری ، بیان مساله وقف الاولاد از شمس الدین احمد بن سلیمان ، رساله فی احکام اطفال المسلمین از جلال الدین سیوطی ، سیاسة الصبیان و تدبیرهم از ابن جزار، کتاب العیال از حافظ ابن ابی الدنیا ، تحریر المقال فی آداب واحکام و فوائد یحتاج الیها مؤدبو الاطفال از احمد ابن محمد هیثمی ، تذکره الآباء از ابن عدیم حلبی ، تأدیب الناشئین بأدب الدنیا والدین از ابن عبد ربه . » « ادبیات کودک نزد تمامی ملتها ارتباط تنگاتنگی با تربیت کودکان دارد ؛ زیرا هدف اصلی تربیت از هدایت و رشد جسمی ، عاطفی ، عقلی و اجتماعی افراد است. در دین مبین اسلام ، اساس تربیت بر محور اعتقاد به خداوند و عبودیت او می چرخد. بر خلاف فلسفه های تربیتی جدید که هیچگونه سنخیتی با عقیده و مذهب نداشته و تنها بر اساس اکتشافات علمی متبنی است. این تربیت جدید بخصوص در جهان غرب جز حیرت و گمراهی چیزی بهمراه نداشته است . به همین خاطر دین اسلام عقیده الهی و بنای شخصیت اسلامی را سرلوحه تربیت قرار می دهد.» 1-2 . تعریف ادبیات کودک پیدایش ادبیات کودک پیشینه ای طولانی دارد و به پیدایش انسان بر زمین باز می گردد ، آن هنگام که مادران قبل از خواب کودکان ، حکایتی را تعریف می نمودند و گهواره ی آن ها را با خواندن ترانه ها و کلمات زیبا تکان می دادند ، و این در واقع ادبیاتی جالب اما به شکلی غیر مدوّن بود. این حالت ادبیات کودک ادامه پیدا کرد تا اینکه در اواخر قرن گذشته و قرن معاصر شناخته شد. و همان ادبیات آینده پسند زندگی و سرشار از آرزوهای درخشان است که بیانگر همه انسانیت خواهد بود. . » در حال حاضر ادبیات کودک نقطه آغاز جهش تمدنی بزرگ است . جوامع دنیای معاصر سعی می کنند با همه‌ی ابزارها و روش هایی که در اختیار دارند از این ادبیاتِ نوظهور و ریشه دار بهره مند گردند. 1-3 . اصطلاح ادبیات کودک « ادبیات کودک از اصطلاحاتی است که در آن اختلاف قابل ملاحظه ای وجود ندارد . و معمولا به ادبیاتی گفته می شود که مخصوص کودکان بوده و احساسات و شعور متناسب آنها و کارهای هنری که از طریق وسایل ارتباطی مختلف به آنان آموخته می شود را بیان می کند. همچنین کارهایی که افکار و تخیلات کودک را شامل می شود، نیز در بر می گیرد. » «عده ای حجم ادبیات کودکان را وسیع تر می بینند و معنای عمومی آن را شامل هر محصول عقلی مدون در کتاب های مخصوص کودکان در همه فروع و شناخت می دانند ، و معنای خاص آن هر کلام خوبی مانند شعر یا نثر، شفاهی یا کتبی که حتی در کتاب های درسی باشد ، در وجود کودکان لذّت هنری ایجاد می کند ، اطلاق می شود .» «ادبیات کودک از نظر اسلامی ، گرایشی جدید در ادبیات عرب است. و به دنبال تأسیس جمعیت ادبیات جهانی اسلام در اوایل سده اخیر آوازه اش بر سر زبان ها افتاد. و در اواخر دهه ی گذشته گسترش یافت. پایگاه آن پاکستان ، و دارای رشته های اصلی در مصر و ریاض می باشد.» نتیجه می گیریم در حوزه داستانی لازم و ضروری نیست که قصه از تاریخ اسلام یا فرهنگ آن غنی باشد تا اسلامی به حساب آید ؛ مهم آن است که حامل ارزش ها و تلقین ها و نمادهای اسلامی باشد تا از خلال آن به رویدادها ، محاوره ها و قواعد قصه دعوت کند. بنابراین در بعضی از کتاب های کودکان و ادبیات آنها معانی انسانی شریف و اصول متعالی وجود دارد و به آن جهت ، قصه های اسلامی نام گذاری شده اند . « اما ادبیات اسلامی کودک همان ادبیات کودک است که با قصد و هدف اسلامی برای کودکان جهان نوشته می شود. و کودکان را از آنچه با اصول اسلام و تعالیم و اهداف آن ناسازگار است ، پاک می گرداند ؛ مثلاً خرافه ها و اسطوره هایی را که مبنی بر قدرت خرق عادت باشند و وجود خارجی ندارند از میان این ادبیات پاک می گرداند و به توضیح آنچه خداوند حلال گردانیده می پردازد. این ادبیات به منظور آگاهی کودکان و تأکید بر آنچه خداوند عزوجل حرام کرده ، سعی می کند تا کودکان جوانب و زیان های محرمات را بدانند و از آنها خودداری نمایند . همانگونه که این ادبیات تصویری کلی از زندگی مسلمانان حقیقی ارائه می دهد. و بخش اعظم اخلاق ، ویژگی ها ، عادت ها آداب و رسوم اسلامی ناب را بیان می کند.» « یکی از وظایف ادبیات ابداع و نوآوری است . نوشته های موجود در کتاب ها که حاصل فعالیت عقل آدمی است یکی از نمادهای رایج و از تعاریف عام ادبیات در دوران قدیم ( قرن اول تا سوم هجری) است. اما ادبیات به معنای خاص عبارت از سخنی نیکو که به هنگام خطابه ایراد می گردد و علاوه برمعنای اخلاقی، لذتی هنری به وجود می آورد. در مورد ادبیات دست نوشته ها و کتاب هایی نگارش و تدوین شده است. و اشعاری سروده شده که به اصطلاحات و تعاریف ادبیات پرداخته است ؛ مثلاً شاعر معروف «سهم بن حنظله» در این باره می گوید : لا یمنع الناس منی ما اردت و لا اعطیهموا ما ارادوا حسن ذا ادبا» « مردم مانع دستیابی من به خواسته هایم نمی شوند و آنچه را آنان می خواهند ، من به آنها نمی دهم.» یعنی ادبیات نفس آدمی را تهذیب می کند و به زیبایی ، وجدان آدمی را مورد خطاب قرار می دهد. ادبیات و درکنار آن علوم و معارف انسانی دیگر که با احساس و وجدان آدمی سروکار دارند فراتر ازآنند که در محدوده ماده و جسم بگنجند و هیچ گاه نمی توان برای آنها تعریف جامع و مانعی یافت و تنها راه شناخت آنها احساس و ادراک آدمی است نه عقل و منطق و قاعده و قانون. از مطالب فوق برداشت می شود که آنچه در مورد ادبیات می توان گفت این است که ادبیات علاوه بر آنکه یکی از مهمترین هنرهای بیانی زیبا در علوم زبانی است خود دانشی با اصول و قواعد و مکاتب و اهداف خاص می باشد. البته ادبیات بدون بکارگیری زبان ، وجود خاصی ندارد. زیرا زبان وسیله‌ای ضروری جهت بیان افکار و احساسات آدمی می باشد. « ادبیات کودک زیر شاخه ی جدیدی از شاخه های ادبیات رفیع و متعالی و دارای ویژگی هایی خاص است که آن را از ادبیات بزرگسالان متمایز می سازد. ضمن اینکه هر کدام ازآنها، مشتمل بر یکسری آثار هنری هستند که در ساختار و محتوا مشترک می باشند. و در نهایت ادبیات به عنوان هنر ابداعی و نوگرا از طریق بیانی ادبی نقش موثری در بروز ارزش هایی همچون حقیقت ، خوبی و زیبایی دارد. » اکنون ناقدین در تلاشند تا ادبیات کودک که نوع جدیدی از ادبیات است را از لحاظ ویژگی های ذاتی، منابع ، مقاصد ، خواسته ها و اهداف آن مورد بررسی دقیق قرار دهند تا برای این ادبیات نوپا حد و مرزهایی تعیین کنند و اختلاف نظری که در میان موسسات و ارگان ها و اشخاص وجود دارد را بپذیرند و البته بار این مسولئیت بر دوش ادبا ، مربیان و اصحاب رسانه است. ادبیات کودک ، جزئی از ادبیات عام وگسترده است و همه تعاریفی که بر ادبیات وارد می شود نیز بر آن منطبق می‌گردد. جز اینکه ادبیات کودک با ویژگی خاص خود ، گروهی مشخص از جامعه که همان کودکان و خردسالان هستند را مخاطب قرار می دهد. و با این خصوصیت از فروع و شاخه های ادبیات متمایز می گردد. و به تبع اختلاف سطح فکر و اندیشه، درک و فهم ، تجربه ، سن و سال از نظر کمی و کیفی با ادبیات بزرگسالان تفاوت پیدا می کند. در این است که جنس ادبیات در داستان های بومی ، محلی و همچنین سنتی ، کودکانه است اختلاف نظری وجود ندارد که طی هزاران سال برای کودکان یک قوم (ملت) بازگو می- شود و بر عاطفه و تخیل آنها احاطه می یابد. از جریان عمومی تخیل و تفکر (خیال و فکر) و ادراک آن قوم جدا نبوده است و داستان های کودکانه ، انعکاسی ادبی از خصائص روحی آن قوم است که بزرگسالان آنها را بوجود آورده اند. مسأله مایه امیدواری این است که ادبیات کودک در کشورهای عربی رو به رشد و توسعه است و تلاش و تاکید ادبا در برخورداری متون ادبی از ارزش های متعالی اخلاق ، مسأله ‌ی دیگریست که امیدواری را به حداکثر می رساند. ادبیات کودک در آموزش و فراگیری کودک بسیار مهم است. زیرا بطور مستقیم و غیرمستقیم در رشد عقلانی و عاطفی کودک مؤثر است. و از آنجا که کودک در این مرحله به آسانی تحت تاثیر هنر و ادبیات قرار می گیرد و روح او همچون صفحه‌ای سفید ، که می توان هر نقشی را در آن ایجاد نمود ، لذا می توان خواسته های متعالی و اهداف خود را به کودک القا کنیم و البته عقل کودک در این مرحله خام بوده و می توانیم آن را به هر شکلی که بخواهیم در بیاوریم . « از مهم ترین مواردی که ادبیات کودک را از دیگر انواع ادبیات مشخص و متمایز می- سازد این است که علوم و معارف را به شکلی ادبی عرضه می کند. و در معرفی راه ها و روش های آموزش و شناخت نمایان می گردد. و ضمن اینکه بر نحوه و کیفیت عرضه آموزش به فراگیر بسیار دقت می کند ، چگونگی پذیرش و الهام بخشی به آن را از طریق متن منظوم یا منثور با روشی آسان مورد توجه مخاطب قرار می دهد.» همچنین احساس علاقه را در روحیه‌ی کودک بکارد . و به پیوند مبتنی بر محبت با افراد پیرامون خود در کودک استحکام بخشد. و مهمتر از آن حس استقلال فکر و اندیشه را در کودک بنیان نهد. بطوری که این احساس استقلال کودک را در عین نگرش هدفدار ، به غلبه بر مشکلات فرا خواند. نگرشی که کودک دریابد ، که باید با دیگران همکاری و ارتباط داشته باشد. و اگر از ضرورت حس استقلال شخصیتی بگذریم به اهمیت این نکته پی می بریم که کودک باید به فعالیت هایی بپردازد. شخصیت او را که در کارهایش به او کمک کند و او را به موفقیت برساند. و آرام آرام بسازد. هیچ کس مدعی این نیست که همه این اهداف و انتظارات در یک متن یا یک شعر و سرود برآورده شوند ، اما همین کفایت می‌کند که نویسنده ادبیات کودک ، موضوع و هدف خود را پیش روی خود قرار دهد و برمبنای آن اقدام به نگرش متن نماید. تا متن را به عالم و ادبیات کودک نزدیک و نزدیک تر کند. و با متن ادبی با کیفیت و زبان نوشتاری زیبا ، کودک را به احساسی قشنگ نایل گرداند. و در آن احساس زیبایی به وجود آورد. و او را سرشار از تجربه های مفید گرداند. هیچ متنی خالی از مضمون و محتوا (پیام ) نیست. و چه بسا محتوای متن آنگونه که خوشایند برخی طرفداران نوگرایی در ادبیات کودک هست ، نباشد اما گاه ممکن است که در یک متن ادبی کودکانه ، یک یا چند شخصیت وجود داشته باشند که کودک مجذوب آنها شود و یا ممکن است یک پیام اخلاقی معینی باشد که کودک شیفته‌ی آن گردد و یا اینکه متن وسیله ای برای دانش افزایی کودک یا افزودن گنجینه لغوی و علمی وی باشد.» در واقع می توان گفت که ادبیات کودک همچون انواع ادبی و هنرهای دیگر از دیر باز شکل مشخصی داشته که با ویژگی ها و فرهنگ ‌زمانه و نیز با خصوصیات هرجامعه و آداب و رسوم و طرز فکر آن جوامع مطابقت داشته است. 1-4. دیدگاه های متفاوت درباره ادبیات کودک واژه ادبیات هنوز نتوانسته است تعریفی را بیابد که مورد اتفاق همه صاحب نظران باشد چرا که هر یک از پژوهشگران از زاویه دید خود بدان نگریسته اند . « عده ای آن را پدیده اجتماعی برشمرده و معتقدند که از پدیده های اجتماعی نمی شود تعریف درستی به دست داد شاید یکی از جامع ترین تعاریف از ادبیات این باشد که بگوییم مجموعه نمادهای هنری هر قوم که در قالب کلام درآمده است ، ادبیات آن قوم یا ملت به شمار می رود و به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگ سازنده آن تعلق دارد ، یعنی منعکس کننده افکار و عقاید ومسائل قومی است که پدید آورنده ی آن باشد . « یا به تعریف دیگر ادبیات مجموعه ی عکس العمل های آدمیان در برابر عوامل درونی و بیرونی که به صورت کلام همراه با تخیل و عاطفه درآمده و هدفش سعادت آدمی است .» « در فرهنگ بزرگ سخن درباره تعریف ادبیات می خوانیم : 1- مجموعه آثار مکتوب که نمایانگر بازتاب های عاطفی همچون غم وشادی و مانند آنها بوده و به شیوه هنری در قالب شعر ، داستان ، نمایشنامه ، شرح حال ، مقاله و . . . درآمده باشد . 2- بخشی از علوم انسانی شامل دانش هایی چون لغت ، صرف و نحو ، معانی و بیان ، عروض و قافیه ، شعر شناسی و مانند آنها . 3- مجموعه نوشته هایی درباره موضوعی مشخص مانند ادبیات جنگ .» « علی اکبر شعاری نژاد » مؤلف کتاب « ادبیات کودک و نوجوانان » ادبیات را چنین تعریف می کند : « ادبیات یا ادب به طور کلی عبارت از چگونگی تعبیر و بیان احساسات و عواطف و افکار به وسیله کلمات در اشکال و صورت های مختلف از قبیل انشاء و خطابه . گاهی نیز ادبیات را وسیله جلوگیری از خطا در خواندن و نوشتن تعریف می کنند . هدف از ادبیات این است که شخص را در اندیشیدن ، درست گفتن ، درست خواندن و درست نوشتن یاری کند و به وی مهارت بخشد ؛ به عبارت دیگر به انسان این توانایی را ببخشد که بتواند به سهولت و سرعت با دیگران روابط کلامی برقرار کند و از تفاهم مطلوبی برخوردار شود همچنین بتواند با بیان آسان احساسات خویش و برقراری تعامل عاطفی سالم با مردم ، از سلامت روانی بهره مند شود .» با توجه به تعاریف گوناگونی که درباره مفهوم ادبیات ارائه می شود ، قطعا در مورد ادبیات کودک نیز در ارائه تعاریف توسط صاحب نظران و پژوهشگران تفاوت هایی به چشم می خورد . « در تعریفی دیگر از ادبیات کودک آمده است . « آثار فکری که مخاطب آن ها کودکان هستند در همه حوزه های دانش مانند تاریخ ، جغرافی ، علوم و تربیت و دانستنی های عمومی. همه ی این آثار به دنبال پرورش عقل کودک و برطرف کردن نیاز مبرم وی به شناخت و دانش می باشند و دائره المعارف ها و کتاب هایی با موضوعات سرگرمی و تفریح و فعالیت های علمی و تربیتی و ادبی که شامل قصه ها و نمایش نامه ها و ترانه ها و سرود ها و اشعار می باشند ، و پرورش ذهن کودک را مطمح نظر خود قرار داده اند ، نیز در حوزه ادبیات کودک قرار می گیرند . » « بنفشه حجازی » از محققان حوزه ادبیات کودک در کتابی به عنوان « ادبیات کودک و نوجوانان » معتقد است که « تعریف ادبیات کودک با تعریف ادبیات به مفهوم اعم تفات ندارد ؛ اما تفاوت بین نیازها و امکانات کودکان با بزرگسالان موجب می شود که از ادبیات کودک انتظار بیشتری وجود باشد ، چرا که برای انسانی کم تجربه بوجود می آید لذا باید عالی تر و سازنده تر باشد . وی این تفاوت ها و محدودیت را عبارت دانسته از : - محدود بودن تجربه کودکان از لحاظ نوع و وسعت و میزان تجربه - محدودیت زبان ( محدود بودن گنجینه لغات و محدود بودن زمان دقت ) - ناتوان بودن در دریافت رویدادهای مختلف در یک زمان با توجه به این محدودیت ها و نیازهایی که کودکان در سنین مختلف دارند ، شاید بتوان این تعریف را پذیرفت که هرآنچه از قبیل افسانه ، شرح حال ، مطالب علمی و ... خارج از برنامه ی درسی و آموزش مستقیم ، هنرمندانه نوشته و تنظیم شود ادبیات کودک خوانده می- شود.» بنابر این تعریف ، قطعا کتاب های آموزشی و مطالبی که جنبه ی آموزش مستقیم دارند در این گروه به شمار نخواهند آمد . «صدیقه هاشمی نسب » مؤلف کتاب « کودکان و ادبیات رسمی ایران » نیز تعریفی مشابه تعریف مذکور از ادبیات کودک ارائه کرده است . وی نیز معتقد است ادبیات کودک از لحاظ موضوع با ادبیات بزرگسالان تفاوتی ندارد و تنها وجه تمایز آن با ادبیات بزرگسالان را در تفاوت بین نیازها و امکانات کودکان با بزرگسالان برشمرده است . وی ادبیات کودک را چنین تعریف کرده است : « ادبیات کودک مجموعه نوشته ها و سرودها و گفتارهایی است که از طرف بزرگسالان جامعه برای استفاده خردسالان فراهم آمده است . از لحاظ موضوع فرقی بین ادبیات کودک و ادبیات بزرگسالان نیست و هر چه خارج از برنامه درسی و آموزشی مستقیم ، هنرمندانه نوشته و تنظیم شود ، ادبیات کودک خوانده می شود . تفاوت ادبیات کودک و بزرگسالان در تفاوت نیازها و امکانات کودکان و بزرگسالان است . تمامی آثاری که در حوزه های دانش بشری برای کودکان نوشته می شود و در آن خلّاقیّت هست ادبیات کودک می باشد . وی در این تعریف بر خلاقیت ادبیات کودک تاکید کرده است . » « علی حدیدی » از نخستین پژوهشگران حوزه ادبیات کودک در جهان عرب تنها وجه اختلاف ادبیات کودک با بزرگسالان را در گروهی برشمرده است که ادیب آنها را مخاطب قرار می دهد . « وی در تعریفی که از ادبیات کودک ارائه داده است مواد و خواستگاه آن را درست مشابه ادبیات بزرگسالان برشمرده و معتقد است که ادبیات کودک به دور از جریان کلی ادبیات به مفهوم عام شکل نگرفته ، ا و تفکیک آن از ادبیات بزرگسالان در خواستگاه و مواد و ابزار از ادبیات بزرگسالان امری نادرست می باشد .» « عبدالفتاح ابو معال » از پژوهشگران ادبیات کودک عرب نیز ادبیات کودک را بخشی از ادبیات به مفهوم اعم برشمرده است . وی نیز همانند علی حدیدی معتقد است که « ادبیات کودک و نوجوان با ادبیات بزرگسال در مواد ، ابزار و خواستگاه اشتراک دارد . وی علی رغم اذعان به این وجه تشابه معتقد است که ادبیات کودک به قشر معینی از افراد جامعه یعنی خردسالان تعلق دارد . به نظر وی آنچه در آن اختلاف نظری وجود ندارد آن است که ماده ادبی داستان های عامیانه و « فولکوریک» ادبی کودکان ، که علی رغم گذشت هزاران سال برخی از ملت ها هنوز آن را برای کودکانشان بازگو می کند ، نه تنها از علاقه به تخیل و تصویر سازی و عاطفه و اندیشه آنها جدا نبوده ، بلکه قصه های کودکان محصول تعابیر ادبی خالصی است که بزرگسالان با تکیه بر ذوق و قریحه ، آنها را ابداع کرده اند .» « هیفاء شرایحه » در کتاب « ادب الأطفال و مکاتبهم » تعریفی از ادبیات کودک ارائه داده است که مبتنی بر فرهنگ کودک می باشد و در آن رنگ و بوی کلی گرایی و شمول به چشم می خورد وی در این تعریف اذعان نموده است « ادبیات کودک شکل های متعددی به خود می گیرد و در حوزه های وسیع و گوناگونی نوشته می شود و اگر فرهنگ کودک به معنای کتاب ها و مجله هایی باشد که کودکان آنها را می خوانند و یا فیلم هایی که به تماشای آن می نشینند و یا سرودها و ترانه های تصنیف شده برای آنها باشد ، در این صورت ادبیات کودک نیز به همین مفهوم دلالت می کند . » « عبدالله ابوهیف » تعریفی متفاوت تر از سایرین از ادبیات کودک ارائه داده و در آن « بین دو مقوله بسیار مهم تمییز قائل شده است که عبارتند از : سیاق ( اسلوب) متن و سیاق تربیتی . وی مجموعه کلمات را از طبیعت ادبیات و مجموعه ارزش ها را از طبیعت تربیت و اهداف آن برشمرده است و برای بیان ویژگی های ادبیات کودک این دو مجموعه را درون زبانی درهم آمیخته تا بین ادبیات از لحاظ ادب بودن و اهداف تربیتی آن پیوند برقرار کند و بدین ترتیب بین عناصر نظری ادبیات که در موسیقی ، خیال و زبان تجلی می یابد و بین جامعه ، واقعیت و تعلیم و تربیت ارتباط برقرار کرده باشد ؛ زیرا بین این عناصر رابطه ای از نوع انسان با شرایط تاریخی حاکم بر عصرش وجود دارد و بدین صورت این فرصت را برای کودک فراهم می کند تا با آداب و رسوم و سنت های جامعه اش درآمیزد و آداب و رسوم مخصوص خود را خلق کند . » با توجه به تعاریف ارائه شده از ادبیات کودک می توان گفت محققان و دانش پژوهان هنوز به دیدگاه مشترکی درباره ماهیت ادبیات کودک دست نیافته و تعریفی مانع و جامع از آن ارائه نکرده اند و هریک از روزنه دید خود به طبیعت ادبیات به تعریف آن پرداخته اند . 1-5 . اهمیت و اهداف ادبیات کودک « ادبیات کودک در خلال بسیاری از تأثیرات مختلف که در شخصیت کودک ایجاد می- کند و یا در محیطی که کودک در آن زندگی می کند ، در رشد شخصیت کودکان تأثیر می- گذارد. پس ادبیات کودک ، ازعناصر اساسی است که علت‌های سازگاری انسانی را در فهم گروهی که مورد خطاب این نوع ادبیات (کودک) هستند، افزایش می دهد. و کودک را با علت هایی که ورای انواع سازگاری می باشند و نیز آنچه محرک انگیزه ها است ، آشنا می گرداند. پس کودکان همواره ادبیات خاص خویش را دارند، ادبیاتی که خیالِ آنها را حرکت و رشد می دهد. کودکان کتاب‌هایی را که باعث شادمانی و بهره مندی و نشاط آنها می گردد، و نیز کتاب هایی که آنها را به دنیای کودکی‌شان می برد دوست دارند. و باعث می شوند تجربه های انسانی مختلف را که نیاز مبرم به یادگیری آنها دارند در وجودشان افزایش یابد. ادبیات کودک قصه های پهلوانی و شجاعت و بی باکی، قصه های انسانی که ارزش های اصیل را رشد می- دهد و به خوبی تشویق می نماید و شر(بدی) را دور می سازد. را شامل می شود.» 1-5-1 . اهداف ادبیات کودک اهمیت ادبیات کودک در تلاش این نوع ادبی برای تحقق بخشیدن به اهدافی متعالی روشن ترمی شود که پرورش شخصیت کودک را مطمح نظر قرار می دهد تا در آینده بتواند مسولیت پذیر باشد این اهداف را می توان در موارد زیر دسته بندی کرد : 1-5-1-1 . اهداف تربیتی « تربیتی که کودک از طریق ادبیات دریافت می کند کم اهمیت تر از تربیت او در مدارس به وسیله مربیان و معلمان یا یا تربیت پذیری از طریقه جامعه نیست ؛ زیرا معلومات و اطلاعاتی که در بستر ادبیات ارائه می شود در ذهن کودک نفوذ می کند و از سوی دیگر کودکان به طور طبیعی به تقلید از دیگران تمایل دارند و به هنگام مشاهده فیلم یا شنیدن یا خواندن قصه ای از شخصیت های آنها یا قهرمانانی که جذب آنها شده است ، تقلید می کند و در امر تربیت می بایست به این جنبه توجه داشته باشند . لازم است ادبیات کودک اخلاق نیکو را به کودکان بیاموزد . و اهداف تربیتی در این نوع ادب اهدافی متعالی است که عبارتند از ارزش ها و فضایل و اخلاق پسندیده می باشند.» 1-5-1-2. اهداف زبانی « ادبیات کودک اهداف پرورشی مهمی را دنبال می کند که در یاری کردن کودک در رشد زبانی به ویژه غنی سازی گنجینه ی زبانی و بالا بردن سطح برداشت وی از مفاهیم نمایان می گردد . این امر کودک را در فهم سبک های زبانی متنوع توانمند می سازد ، و توانایی او را در درک و فهم اسلوب های مجازی گوناگون و جنبه های زیبای زبانی پرورش می دهد. کودکان به ادبیاتی نیاز دارد که مختص آن ها باشد ؛ زیرا این قشر به تثبیت سنت های صحیح زبان و کاربرد آنها نیازمند تر می باشند . کودک از طریق روی آوردن به تصاویر ادبی و نمونه هایی از شاهکارهای ادبی و نیز انواع قالب های شعری ( قصیده و ترانه و قطعه هایی غنایی ) ، قصه ، رمان ، نمایش نامه و خواندن یا شنیدن حکایت های عامیانه دارای اسلوب الهام بخش و سمبلیک و حفظ آنها و یا مشارکت در اجرای نمایش زمینه بیان و بازگویی خود را تقویت نموده و گنجینه ی زبانی اش را توسعه می دهد و زبان را در اسلوب های گوناگون به کاربرده و توانایی فهم دیدگاه ها و حل مشکلات و مسائل اجتماعی که با آنها روبرو می شود ، را به دست می آورد . بدین طریق کودک اصالت زبانی و سبک ویژه خود را در کلام به دست می- آورد . سبکی که در آینده به او کمک می کند ادیبی نثر نویس یا شاعری با ذوق و هنرمندی مبدع و خلاق شود . از این رو بر ما واجب است ، آثار ادبی را به کودک ارائه دهیم که با الفاظی دارای معنای واضح و قالبی صحیح و سبکی زیبا متمایز شده باشد . » اکثر قریب به اتفاق ادباء و پژوهشگرانی که به قضیه زبان و اسلوب در ادبیات کودک پرداخته اند بر ضرورت توجه به زبان کودک و گنجینه زبانی او بر حسب مراحل مختلف رشد و تلاش برای ارتقای تدریجی این زبان اتفاق نظر دارند . بسیاری از پژوهشگران در زمینه الفاظ و ساختارهای زبانی به استفاده از الفاظ و ترکیب ها و عبارت های ساده و آسان و تکرار آنها و نیز پرهیز از به کار بردن واژگان و ترکیب های متروک و نامتداول و کاستن از واژه ها و عبارت های مجازی دعوت نموده اند . در زمینه جمله و ترکیب های آن و نیز دستور زبان مرتبط بدان نیز ضروری است جمله ها کوتاه و دالّ بر مفاهیم حسی باشند و می بایست از به کار بردن جمله های پیچیده و جمله هایی که بر مفاهیم انتزاعی و معنوی دلالت می کنند ، پرهیز کرد . لازم است اسلوب زبان آثار ادبی ویژه کودک آراسته به وضوح و دقت و زیبایی باشد ، و از به کار بردن اسلوب زبانی متکلف و متصنع و مالامال از آرایه ادبی مانند تلویح و مجازهای مبهم و پیچیده و دشوار ، اجتناب گردد. 1-5-1-3 . اهداف تعلیمی ، آموزشی و شناختی در واقع کودک امروز کودک خردسالی نیست که از جامعه و علم و دانش به دور باشد ، بلکه او توانایی ها واطلاعاتی دارد که احیانا در این زمینه با والدینش برابری می کند ، کودک می تواند سریع تر و دقیق تر از آنچه تصور می شود ، مسائل را بفهمد . « خیال کودک دنیای وسیع و بدون مرزی است که در آن تصاویر ، شخصیت ها و حوادث فراوانی وجود دارد ، هر چند که ما نتوانیم این دنیای خیالی را برای آنها تصور کنیم ؛ ولی با این وجود آنها دنیای خیالی را ابداع می کنند ، زیرا آن دنیایی است که کودک با شنیدن یا خواندن قصه ها و حکایت ها آن را می سازد و مطابق میل خود و آنگونه که دوست دارد ، به آن نظم می بخشد .» بر این اساس شاعران می توانند در اشعارشان مهارت ها و تجربه های فکری ، عاطفی و اجتماعی خود را در قالب سبک های زیبا و بدیع و موزون به کودکان ارائه کنند و نیز نویسندگان قصه ها ، حکایت های عامیانه و نمایشنامه ها می توانند جزئیات حقایق علوم و معارف و مراحل تکامل و تغییرات مرتبط به جامعه را ذکر کنند و نهفته ترین احساسات و ظریف ترین عواطف و گرایش ها و انگیزه ها را علی رغم پیچیدگی و ابهام ، در آنها برانگیزد تا کودکان از آن دانش و معرفت و تجربه به دست آورند و به وسیله آن از مسائل آگاهی پیدا کند که در گذشته اطلاعی نداشته اند و بدین طریق شناخت خود را از جامعه و زندگی گسترش دهند . بدین ترتیب این نوع ادبی کودک را به کشف هر چیز جدید و شناختن علم و دانش در حال رشد پیرامونش تشویق می کند و علوم انسانی مانند تاریخ و جغرافیا و نیز علوم تجربی از قبیل فیزیک ، رایانه و ماهواره را به او می آموزد تا علاقه به علم و دانش را در روح او بپروراند و حس کنجکاوی او را ارضا کند . 1-5-1-4. اهداف تفریحی کودک تفریح و سرگرمی را بیش از جدیت دوست دارد ؛ چرا که جدیت او را خسته و ملول می کند. وقتی فرهنگ و تعلیم و تربیت را از طریق تفریح و سرگرمی به کودک ارائه می کنیم ، کودک با اشتیاق و علاقه فراوانی بدان روی می آورد و مطالب مورد نظر بهتر به ذهنش نفوذ می کند . « وظیفه تفریحی و سرگرمی ادبیات کودک نباید فقط هدفی فی ذاته باشد ، بلکه لازم است وسیله ای باشد که با دیگر وظایف ارتباط پیدا می کند ؛ بسیاری از آثار ادبی که هدف آن فقط فراهم کردن تفریح و سرگرمی برای کودکان بوده ، ناخودآگاه در روح کودکان خلق و خصلت هایی را بر جای گذاشته است که با ارزش های اخلاقی انسانی در تعارض قرار می- گیرد .» 1-5-1-5. اهداف زیبایی شناختی و ذوقی « ادبیات کودک پنجره دنیای کودک را به سوی زیبایی می گشاید و توانایی ابداع وخلاقیت ناب را می پروراند . کودک از طریق حس زیبا شناختی می تواند در تمام مراحل رشد ، توانایی لذت بردن و بهره مندی و حس زیبایی را مطابق هر مرحله و ویژگی ها و اثر ادبی مناسب آن مرحله را کسب کند . به همین سبب می توانیم ذوق کودک را بر حسب استعداد و توانایی او و طبیعت و مرحله رشد پرورش دهیم . پرورش ذوقی کودک او را در بهترین حالت های احساسی و عاطفی و ذهنی قرار می دهد که همه این ها پژواک حس ذوقی است که در اثر ارتباط دائم با لذت و ذوق ادبی رشد کرده است ، از این رو عجیب نیست که یکی از متفکران با توجه به عوامل متعددی بگوید : «کتاب کودک نه تنها می تواند ذوق جهان را تغییر دهد بلکه قادر است تمام دنیا را متحول سازد.» و به نظر او این عوامل متعدد عبارتند از : - ادبیات کودک برای رشد و تکامل شخصیت و حمایت از ارزش های اجتماعی ، دینی و فرهنگی تلاش می کند . - به کمک این ادبیات ، کودک علاوه بر پشتیبانی از ارزش های معنوی ، روحی ، ملی و میهنی توانایی هایی را برای صدور حکم های مثبت در تأیید نظم و بهداشت در چارچوب زیبایی کل به دست می آورد. کودکی که با ذوق و قریحه ادبی رشد می کند و مهارت هایی را به دست می آورد که عبارتند از : - بیان افکار و احساسات با زبان و تصویر - ذوق و قریحه زبانی و ادبی افق های وسیعی را در تعامل و ارتباط با جامعه انسانی برای او باز می کند و کودک درون گرا و گوشه گیر را درمان می کند . همین توانایی زبانی و ذوق ادبی ، کودک را از قالب عیوب شخصی و اجتماعی خارج کرده و به چارچوب وسیع تری از نشاط ، پویایی ، سرزندگی و تعامل اجتماعی سازنده رهنمود می شود . ادبیات هنر است و هنر زادگاه و موطن زیبایی است ، و رابطه ذوق با هنر بر پرورش حسن و زیبا شناختی کودک مبتنی می باشد . بنابراین ادبیات کودک نمایشگاه هنری و موطن زیبایی جهان و تصویر زندگی و جولانگاهی برای پرورش ذوق و قریحه است . همچنین ادبیات کودک عنصری فعال در ساختن شخصیت کودک و پرورش استعدادها و توانایی های کودک می باشد ، از این رو ادبیات یکی از حوزه هایی می باشد که برای شکوفا ساختن مرحله کودکی و تربیت کودک تلاش می کند . 1- 6 . تأثیرادبیات کودک در رشد شخصیت کودک « تأثیرگذاری ادبیات کودک در رشد شخصیت کودک از خلال موارد زیر امکان پذیر است : الف) یاری رساندن به کودکان در لمس کردن تجربه های دیگران ب) فرصت دادن به کودکان برای بیان دیدگاه خود به دیگران ، و نیز یاد گرفتن مشارکت در حل مشکلات و سختی های زندگی. ج) درک و فهم سبک فرهنگ های دیگر، و روش های زندگی در آن از طریق میراث این فرهنگ ها یا فرهنگ معاصر آنها. د)گسترش افق دید کودکان، وآشنا کردن آنان با شخصیت های بزرگوار ، که دیگران را قبول کنند و فرهنگ آنها را بفهمند. هـ )گرایش های خوب در نزد کودکان، آنها را به سوی افراد دیگر و عقاید مختلف و حرفه های فراوان رشد می دهد، و هیچ کسی شخصی را به سبب رنگ یا عقیده یا حرفه ویا کار از خود دور نمی سازد. و) ادبیات کودک ، آنها را به سمت و سویی می کشاند که برخوردار از چیزهای است که حاصل خواندن است و آنها را از طریق هنر به حرکت وا می دارد و ملاحظه می‌کنیم که تداخل بزرگی بین اهداف ادبیات کودک و تأثیر آنها بر کودکان وجود دارد ، زیرا هدف تأثیر گذاری است . » ادبیات کودک در نتیجه آگاهی کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه از نقش و کارکرد آن در تربیت فکری ، اجتماعی ، روانی و رفتاری و نیز هماهنگی آن با مفهوم تربیتی جدید در ارائه معلومات علمی و هنری مسئله ای حساس و محوری شده است . « کودکی بهترین مرحله زندگی انسان را شکل می دهد . آغاز صحیح زندگی نصف زندگی را سامان می بخشد و این بدان معنی است که آغاز صحیح و علمی با انتقال تجربه های پیشینیان و استفاده از رهنمودها ی آنها نصف عمر کودک را می سازد ؛ به همین علت « ژان ژاک روسو» در انتقال تجربه های خود به فرزندش امیل هدف از این کار را بیان می کند ، وی می خواهد به او بیاموزد چگونه احساس کند و زیبایی را در اشکال مختلف آن دوست داشته باشد و ذوق و عاطفه اش را را پرورش دهد و شهوت ها و خواسته هایش را از آلوده شدن به پلیدی و خیانت حفظ کند و اگر او همه این توانایی ها را به دست آورد در ابتدای زندگی راه سعادت و خوشبختی را در پیش می گیرد . این امر ما را به ضرورت طراحی فلسفه ادبیات کودک بر پایه اهداف و مقاصد منسجم و متحد سوق می دهد که همه وسایل و اهدافش را از مضامین اجتماعی و ارزش های اخلاقی و هر آنچه بشر بدان دست یافته است به عاریت می گیرد . بخشی از این راهنمایی ها تأثیر به سزایی در تربیت کودکو ساختن شخصیت او دارد ، به طوریکه ادبیات موجب می شود کودک از طریق خواندن قصه و آشنایی با سرگذشت قهرمانان بزرگ و نیز از طریق پرورش خیال علمی او به اخلاق پسندیده آراسته گردد و بذرهای عشق به وطن در روح آنها افشانده شود .» اهمیت ادبیات کودک زمانی برای ما روشن تر خواهد شد که بدانیم این نوع ادبی در ساختن شخصیت کودک و نیز تکامل رشد او طبق مراحل مختلف رشد نقش مهمی ایفا می- کند ، بدین معنی که ذوق هنری و زیبا شناختی کودک را از طریق گوش دادن به سرودها و ترانه ها با تماشای هنرهای زیبا پرورش می دهد و خیال علمی کودکان را نیز به وسیله گوش دادن و خواندن قصه ها و حکایت ها شکوفا می سازد ، به این ترتیب که جنبه های عاطفی و اجتماعی و عقلی آنها آشکار می شود و نظر به اینکه ادبیات کودک در بالا بردن توانایی های زبانی کودکان از طریق غنی سازی گنجینه ی زبانی نقش دارد ، در پرورش جنبه های دیگر از شخصیت آنها سهیم می باشد . همچنین ادبیات کودک تفریح و شادی را برای کودکان به ارمغان می اورد و کودک احساس لذت می کند و این امر باعث ارضای نیازهای روانی و درونی در رهایی یافتن کودک از مشغولیت ها ی ذهنی سهیم می باشد و او را در گزینش خواسته ها و سرگرمی هایش توانمند ساخته و اوقات فراقتش را به بهترین وجه پر می کند . 1-7 . وظایف ادبیات کودک 1-7-1. وظیفه اجتماعی « با توجه با اینکه ادبیات کودک تصویری از محیط یا محیط هایی که با واقعیت در ارتباط هستند را به کودک انتقال می دهد و بدین سان شکلی از اشکال تعامل اجتماعی را محقق می سازد و وظیفه اجتماعی مهمی را انجام می دهد که از طریق پرورش حس اجتماعی کودک تجسم می یابد ، بنابراین کودک را از فرد گرایی و خود محوری و گوشه گیری و انزوازطلبی خارج می کند و ارتباط صحیح با خانواده ، مدرسه و جامعه را به او می آموزد و او را به نظم و انضباط و صبر و عقل گرایی عادت می دهد و آزادی شخصی را می پروراند .» ادبیات کودک همچنین کودک را با محیطی که در آن زندگی می کند و محیط های دیگر به ویژه آنچه مرتبط با امور خانواده و روابط اجتماعی می باشد و آنچه را برای سازگاری مثبت با جامعه و تعامل با آن در آینده آماده می کند ، آشنا می سازد . 1-7-2. وظیفه تاریخی و فرهنگی « از وظایف ادبیات کودک ، عمق بخشیدن به ریشه های تاریخی کودک و پیوند دادن گذشته و آینده او می باشد به نحوی عشق به وطن از طریق ترسیم تصویری درخشان از میراث اصیل و شخصیت های علمی ، سیاسی و فرهنگی منحصر به فرد و قهرمانان در روح کودک ریشه بدواند از سوی دیگر ادبیات کودک می تواند وسیله مهمی برای آموختن اصول و مبادی حقوق انسان مانند : آزادی ، عدالت ، مساوات و کرامت ، همبستگی و تعاون به کودک باشد . روش های آموزشی حقوق انسان در ادبیات کودک متنوع می باشد که در رأس آنها سرودها ، ترانه ها ، اشعار ، قصائد و ضرب المثل ها قرار دارد . کودک انواع ادبی مذکور را دوست دارد و به حفظ کردن و ترنم آن ها به صورت فردی و گروهی علاقمند می گردد . اهمیت این امر در آن است که بسیاری از اهداف زبانی و تربیتی را محقق می سازد و به درمان حالت های خجالت و کمرویی و لغزش های زبانی کمک می کند . چه بسا بهترین نوع ادبیات که کودک به آن تمایل پیدا می کند ، شعر غنایی باشد که درباره ی نگرانی های او سخن می گوید و به روشی که مورد پسند و مطلوبش باشد ، این مشکل را حل می کند ؛ لذا از این نوع ادبی جهت آموختن حقوق انسان به کودک بهره برده می شود .» 1-8 . انواع ادبیات کودک « نوع ادبی اصطلاحی است برای دسته بندی آثار ادبی بر حسب قالب ، تکنیک و موضوع و معادل کلمه لاتین « ژانر » می باشد ، دسته بندی آثار ادبی حاکی از این معنی است که در میان حوزه های نوشته ادبیات ، صرف نظر از نویسنده ، مضامین و زمان و مکان نوشته ، از لحاظ قالب و تکنیک و تا حدودی موضوع ، مشخصات مشترکی دارند ؛ مثلا در ادبیات می توان به سادگی بین یک تراژدی ، یک کمدی و یک داستان رئالیستی تمییز قائل شد یا به همین صورت می توان قصه پریان را از اسطوره جدا کرد . البته با گسترش دامنه ادبیات کودک ، گاهی این قالب ها و تکنیک ها با یکدیگر آمیزش پیدا کرده و موجب ابهاماتی شده اند . امروز اصطلاح « نوع ادبی » را تنها با تسامح می توان به کار برد . اما علی رغم این آمیزش و اختلاط هنوز می توان تا حدود زیادی به نوعی دسته- بندی از نظر قالب و تکنیک ، بین آثار ادبی سخن گفت و انواع ادبی را از هم جدا کرد . در ادبیات کودک نیز مثل ادبیات بزرگسال انواع ادبی کم و بیش قابل تشخیص هستند .» ما در این بحث تلاش می کنیم بی آنکه وارد پاره ای از ریزه کاری های تکنیکی شویم برخی از مهم ترین انواع ادبی را معرفی نماییم . 1-8-1 . قصه « قصه در اصطلاح هنر ادبی است که کشف مجموعه ای از ارزش ها و اصول و رویکردها یا نهادینه کردن آن ها را هدف قرار می دهد و آن را از طریق نثری محقق می سازد که به حادثه یا مجموعه ای از حوادث تنظیم شده در چارچوب هنری متکامل می پردازد و شخصیت های بشری یا غیر بشری آن ها را به وجود می آورند . این حوادث در مکان و زمان معینی اتفاق می افتند و با اسلوب ادبی والا نوشته می شوند . » « قصه از میان انواع ادبی شایع ترین و متداول ترین نوع ادبی بین کودکان است و تنها به مفاهیم و افکار نمی پردازد ؛ بلکه علاوه بر برانگیختن فعالیت های عقلی و شناختی ، عواطف و احساسات سازنده ای را در کودکان بر می انگیزد.» قصه به اختصار نوع ادبی است که در آن حادثه یا حوادثی روایت می شود که از واقعیت یا خیال و یا از هر دو برگرفته می شود و مبتنی بر قواعد معینی می باشد و نیز عناصر اساسی و قواعد منظمی دارد که در حوادث ، شخصیت ها ، زمان ، مکان ، ساختار هنری و اسلوب نمایان می گردد . « قصه کودکان نوع ادبی منثوری است که برای کودکان نوشته می شود و با دنیای آن ها متناسب می باشد و حکایت های جذابی را در بر می گیرد که موضوع معین و طول مشخص دارد و از شخصیت های آن ها اعمال واضحی سر میزند و زبان آن ها برگرفته از فرهنگ زبانی کودک می باشد و ارزش ضمنی را مطرح می کند و محتوایی را بیان می کند که اساس تربیتی دارد که از علم روان شناسی برگرفته می شود . خاستگاه قصه باید تربیتی باشد . اعمال قهرمان در آن ، به علت اینکه کودکان اعمالی را از آن یاد می گیرند ، باید مثبت باشد ؛ زیرا اگر کودکان از قهرمان منفی تقلید کنند ، نتیجه معکوسی حاصل می شود و قهرمان چه انسان باشد و یا حیوان ، گیاه و اشیاء باشد ، کودک آن را به عنوان نماینده مثال برتر و الگو برمی گزیند . قهرمان قصه گاهی یک فرد و گاهی یک گروه است و گاهی ضعیف و یا قوی . تا زمانیکه که کودک ضعیف و قوی وجود دارد ، حضور هر دو شخصیت قهرمان ضعیف و قهرمان قوی در قصه ضرورت دارد .» قصه غذایی برای تغذیه عقل ، خیال و ذوق کودکان می باشد و به آن ها فرصت می- دهد بر بال های تخیل به پرواز درآیند و با اشخاصی روبرو شوند که به آن ها شباهت دارند و یا به آن ها کمک می کنند مشابه آن ها شوند . کودکان در قصه ، زمان و مکان را در می نوردند و خودشان را در زمان حال و یا عصرهای بسیار دور گذشته و یا آینده می یابند و گاهی اوقات قصه ، بدون زمان ، روایت می شود و تنها در آن با ارزش ها ، افکار و حقایق جدید آشنا می شوند . کودکان علاقه شدیدی به قصه دارند و گوش دادن به آن را دوست دارند و با شوق و شغف فراوانی آن را می خوانند و از آنجا که بر فضای قصه عنصر خیال حاکم است ، در فضایش پرواز می کنند ، و از خلال آن فضاهای عادی را در می نوردند و با حوادث آن در می آمیزند و با افکارش زندگی می کنند ، بالاخص آنکه آن ها را به نرمی و لطافت و سحر به سوی جمال و زیبایی می برد که خود حامل آن است و علاوه بر آن کودکان فرصتی برای تفریح و استفاده از صحنه زندگی افکار و ارزش ها ، احساسات ، عواطف ، تمایلات ، تخیلات و قوه فهم و درک کودکان را راضی می کند . 1-8-1-1. قصه های خیالی « این نوع قصه ها ، قوه تخیل کودک را بر می انگیزد و آن را در فضاهای تخیل به پرواز در می آورد که از مرزهای واقعیت و منطق عبور می کند . شخصیت های آن اعمال خارق العاده ای انجام می دهند که با عقل و منطق باور شدنی نیستند و به اشیاء ، حیوانات و موجودات دیگر شخصیت انسانی داده می شود و زمان و مکان به صورت منطقی با حوادث تعامل ندارند . این نوع قصه از دنیای سحر و خرافه کمک می گیرند و با تأکید بر ارتباط محکم بین خیال و ابداع برای پرورش خلاقیت کودکان و توانایی های ابتکاری آن ها تلاش می کند . » « قصه های تخیلی انواع مختلفی دارد که عبارتند از : قصه تخیلی جدید ، قصه خرافی ( حکایت های عامیانه و اسطوره ها ) ، قصه های کهن در میراث . » منظور از قصه تخیلی جدید ، قصه ای است که بسیاری اوقات شخصیت های وهمی را به عاریت می گیرند و یا به اشیاء و جامدات جان می بخشند ، مانند اینکه درخت سخن بگوید ؛ اما از نظر غرض تعلیمی یا ارشادی با حکایت های عامیانه تفاوت دارد و عموما موضوع آن درباره ازدواج نمی باشد . « قصه ی عامیانه قصه ای است که مردم نسل به نسل و سینه به سینه آن را برای یکدیگر نقل می کنند و مؤلف مشخصی ندارند . قصه های عامیانه ملّیت های مختلف ، تا حدود زیادی شباهت هایی با یکدیگر دارند ، چرا که همه آن ها ریشه های مشترکی در تاریخ بشری دارند ، درست است که همه آن ها ریشه های مشترکی در تاریخ بشری دارند و همه انواع ادبی آموزش ذهنی و تعلیم غیر مستقیم را دارند ، ولی با این وجود قصه های تخیلی اسالیب فراوانی را به کار می برند که باعث می شوند خوانندگان کودک احساس لذت کنند . بیشتر کودکان سحر و جادوی اشیاء عجیب و غریب و غیر مألوف را درک می کنند . وقتی کودک پنج ساله قصه هایی را می نویسد بسیاری از اوقات ترجیح می دهد حوادث قصه هایش در مکان های مهیّج و سرزمین های عجیب و غریب و ناشناخته اتفاق بیافتد .» کودکان دوست دارند بارها و بارها به قصه های تخیلی گوش کنند به این دلیل که این قصه ها توانایی کودکان را در رابطه با درک کمیات و مقادیر پرورش می دهند . « قصه های عامیانه مشهور فراوانی وجود دارد که بمنظور تناسب یافتن با ذوق و توانایی های عقلی و عاطفی ، زبانی طبق اصول و نظریه های تربیتی و روانشناسی و ... در آن ها دخل و تصرف شده است و معارف ، افکار و معلومات جدیدی بر آن ها افزوده شده و بخش های زیادی از آن ها حذف شده است تا در پرورش قوه عقل و تخیل کودک نقش بهتری داشته باشند .» 1-8-1-2. قصه های جن و پری و جادوگران « قصه های پریان به دسته ای از قصه های غالبا کوتاه اطلاق می شود که در فضای پر رمز و راز و سرشار از ماجراهای شگفت انگیز و مرتبط با دخالت چهره های ماوراء طبیعی و نامتعارف مثل غول و جن و پری جریان می یابند. » در زیر مجموعه قصه های جن و پری ، قصه هایی قرار می گیرد که اوصاف عجیب و خارق العاده یا غیر طبیعی مانند حماقت و خنگی شخصیت ها را شامل می شود . با توجه به اینکه قصه های جن و پری و حکایت های خرافی نیازهای کودکان را پاسخ می دهند و با ویژگی های ذهنی و روانی آنها متناسب می باشند ؛ هیچکس نمی تواند در مورد کودک و حکایت تأمل کند ، بی آنکه درباره این نوع قصه ها اندیشیده باشد . پیرزن قصه های خرافی که با دستانی لرزان عصایی را گرفته ، و با یکبار حرکت دادن آن می تواند شادی و لذت را در کودکان برانگیزد . اگر ما کودک را از این میراث خرافی محروم کنیم ، در واقع ملک خصوصی او را سلب کرده ایم که نسل های پیشین آن را برای او به ارث گذاشته اند . 1-8-1-3. قصه های حیوانات « کودکان به ویژه کودکان در رده سنی سه تا شش سال علاقه شدیدی به قصه های حیوانات علاقه شدیدی دارند . کودکان رده سنی پایین بیش از هر نوع دیگری به این نوع قصه ها جذب می شوند ؛ زیرا آنها بنابر اعتقاد روانشناسان کنار حیوانات کوچک به ویژه وقتی با آن ها دوست می شوند و انس میگیرند ، احساس خوشبختی می کنند . هدف از قصه های حیوانات ؛ انتقال مفهوم اخلاقی ، تعلیمی و یا حکمت می باشد و یا محتوایی ادبی را به خواننده منتقل می کند. حقایق اخلاقی در شکلی جالب و جذاب به کودک انتقال داده می شود و از این رو کودکان پیش دبستانی این نوع قصه ها را ترجیح می دهند .» « شخصیت های قصه ی حیوانات باید دارای صفات حسی و جسمی قابل درک مانند « جوجه زرد» و « دختری با موهای قرمز» یا « پیرمرد ریش بلند» باشد و همچنین شایسته است شخصیت های قصه ، سخن گو و دارای صدا و حرکت باشند ؛ زیرا بخشیدن قدرت سخن گویی ، حرکت و جنبندگی و رنگ های درخشان باعث می شود که تمایل کودک به وهم و تخیل ارضا شود و از سوی دیگر کودک در این مرحله تمایل به اعتقاد وهمی دارد که در آن جامدات ، حیوانات و نباتات سخن می گویند . کودکان در رده های سنی مختلف به سه نوع از قصه حیوانات گوش می دهند : الف – قصه هایی که در آن پرندگان و حیوانات ، کارهای کودکان و بزرگسالان را انجام می- دهند ، کارهایی که جنبه هایی از زندگی را با هدف عادت دادن کودکان به آداب و رفتارهایی که در زندگی برای آن ها مفید است ، را تفسیر می کنند ، مانند اینکه مرغابی در قصه کارهایی را انجام دهد که دانش آموز در زندگی روزمره آن ها را انجام می دهد ، لباس مدرسه بپوشد و کیفش را بردارد و در مدرسه حاضر شود و به هنگام بازگشت به خانه تکالیفش را انجام دهد و یا خرگوش که در نقش مادر به مراقبت از فرزندانش می پردازد و آن ها را نصیحت می کند و خطرهای بازی با کبریت را به آنها توضیح می دهد . » ب – « قصه هایی که در آن پرندگان و حیوا نات به اعمال و رفتارهای حقیقی در محیط زندگی خود می پردازند ، مانند آن که سگی از خانه صاحبش پاسداری می کند و نسبت به اهل منزلی که از او نگهداری می کنند ، وفادار است و رفتاری بی غل و غش از خود نشان می دهد و یا مانند سگی به هنگام آتش گرفتن خانه ، کودک را از خطر آتش نجات می دهد ، یا مانند الاغی که در یک مزرعه کشاورزی کار می کند و در طول روز صاحبش او را به انجام کارهای مشقت آور وا می دارد. بدین صورت کودک با بسیاری از ویژگی های حیوانات و پرندگان آشنا می شود و به فوائد حیوانات و منافع آنها در زندگی انسان اهمیت می دهد .» ج – « در نوع سوم از این نوع قصه ها حیوانات و پرندگان نقش انسان را ایفا می کنند و با روشی غیر مستقیم راه حل هایی برای حل مشکلات به مخاطب ارائه می نمایند . به عبارتی دیگر ظاهر این قصه ها لذت و سرگرمی و باطن آنها حکمت و پند و اندرز و نقد سیاسی و اجتماعی می باشد ، به طوریکه مؤلف کلام خود را با زبان حیوانات و پرندگان می راند تا ظاهر آن برای کودکان و عوام مردم سبب سرگرمی و لذت و باطنش برای دانشمندان و اندیشمندان باعث تهذیب اخلاقی و برای افراد فریهخته مایه نقد گردد . » « این نوع قصه را فابل ، تمثیل یا قصه های پندآموز نامیده اند و در زمره قصه های شفاهی در مجموعه هایی چون کلیله و دمنه و افسانه های ازوپ جمع آوری شده اند . برخی از نویسندگان قرن های اخیر نیز با استفاده از الگوی این قصه ها در ادبیات عامه قصه های پندآموز جدیدی را ساخته اند و از جمله آنها فابل های لافونتین شاعر فرانسوی است .» 1-8-1-4. قصه های واقع گرایانه « قصه های واقع گرایانه به قصه هایی گفته می شود که برای بازتاب واقعیت و انتقال پیام خود از وقایع معمول و مأنوسی که در زندگی روزمره با آن ها روبرو می شویم و از شخصیت هایی که با آدم های عادی پیرامون ما تفاوت چندانی ندارد ، بهره می گیرد . در این قصه ها انگیزه ها ، احساسات و اندیشه های آدم ها ، هم از نظر ظاهر و هم از نظر مضمون با واقعیت بیرونی خود مطابقت می کند . قهرمان های اصلی ، مناظر و صحنه ها با ریز بینی و ذکر جزئیات توصیف شده اند .» کودکان از سنین کم با این قصه ها آشنا می شوند، زیرا کودکان قبل از سنین دبستان به جز دنیایی که می بینند، چیز دیگری را نمی شناسند و هر چه در آن هست برای آنان جالب توجه است به همین دلیل اولین قصه هایی که برای آنها گفته می شود بهتر است درباره واقعیات زندگی و محیط آنان باشد . گرچه در حدود هشت و نه سالگی اغلب خردسالان به افسانه ها دل می بندند ، ولی بعد خیلی زود ، بار دیگر به قصه های واقعی روی می آورند و این بار برای همیشه به آن ها وفادار می مانند . « برخی معتقدند که تمییز و تشخیص قصه های واقعی از غیر آن امری دشوار می باشد ، زیرا در این نوع قصه نیز عناصر خیالی وجود دارد . در زیر مجموعه این نوع ، گروه دیگری از قصه ها قرار می گیرد که قهرمانان آنها حقیقی هستند و در زمان و مکانی اتفاق می افتند که تعیین آن امری ممکن است . موضوعات این قصه ها عبارتند از : قصه های خانوادگی ، سفرهایی در طبیعت و علاقه به زیبایی طبیعت و تأمل و تفکر در آن ، قصه های جوانان موفق . محتوای اغلب این نوع قصه ها بر محور موضوع هایی همچون آداب سلوک ، بلندپروازی ، از بین بردن فقر ، عاقبت غرور و علاقه به کتاب و مطالعه می چرخد. » 1-8-1-5. قصه های تاریخی « از ویژگی های قصه های تاریخی ، پرورش احساس ملی گرایانه می باشد که خواننده بدان وابسته است و حس نزدیک بودن و همخوانی را تقویت می کند و همین ویژگی است که قصه های تاریخی را به عنوان واسطه ای برای تربیت حس قومی و وابستگی و کرامت ملی کودکان قرار می دهد . قصه های تاریخی می توانند با ایجاد رویکردهای مطلوب و تثبیت ارزش های معنوی از طریق برانگیختن آنها و مشارکت عاطفی با رفتارهای انسانی نقش مهمی در انتقال دانش تاریخی به کودکان ایفا می کنند .» قصه ی تاریخی حکایتی است که حوادث و شخصیت هایش را از تاریخ برمی گیرد و گاهی بر محور قهرمانی می چرخد که حوادث آن از زندگی او گرفته می شود و گاهی نیز حادثه تاریخی معینی را به تصویر می کشد که شخصیت ها در چارچوب آن شناخته می شوند و قصه های ملی و حوادث دینی و تاریخ مردان و زنان مشهور از انواع قصه های تاریخی می- باشد . ارائه حقایق تاریخی به کودکان کار آسانی نیست ، زیرا تاریخ با زمان پیوند خورده است و مهفوم زمان برای کودکان مبهم و پیچیده است . همچنین تاریخ مرتبط به مکانی است که مفهوم آن با رشد عقلی و زبانی و ادبی کودک روشن می گردد و از سوی دیگر کودکان در فهم و درک تسلسل حوادث به مشکل برمی خورند ؛ لذا قصه های تاریخی که علاوه بر ثبت و ضبط رویدادهای زندگی انسان و عواطف و احساسات او در بستر تاریخی است ، حوادث تاریخی را با اسلوب جذابی ارائه می کنند که مورد پسند کودک واقع می شود . و کودکان زمانی که به چنین قصه هایی گوش می دهند ، می توانند جنبه های بسیاری از زندگی را درک کنند . 1-8-1-6. قصه های دینی « قصه های دینی عبارتست از هر آنچه از قرآن کریم ، سنت و سیره نبوی – صلّی الله علیه و آله و سلّم – و یاران و جانشینان او ، فتوحات اسلامی و برپایی دولت های اسلامی برگرفته می شود . این نوع قصه ارکان اسلامی و پایه های ایمان و نیز قدرت خداوند در خلق مخلوقات و ایمان به پیامبران الهی و کتابهای آسمانی آن ها را شرح می دهد . » از شروط تألیف قصه های دینی ، دوری از تعصب و فرقه گرایی و هر آنچه بذر تفرقه را در بین گروه ها و ادیان می کارد ؛ زیرا در غیر این صورت ادبیات کودک به جای آنکه سازنده باشد ، مخرّب خواهد بود و بذر اختلاف و تفرقه و تنفّر بین مذاهب و ادیان را در دل کودک معصوم خواهد کاشت. 1-8-1-7. قصه های ادبی « منظور از این نوع قصه ، قصه ای است که پیرامون مسئله ی ادبی معین یا درس نحوی و صرفی یا عروضی می باشد که در قالب قصه به زبان ساده بیان شده است ، و یا قصه هایی است که به ادبا و زندگی و سرگذشت و شرح حال و آثار آن ها می پردازد . » خواندن قصه در عادت دادن کودک به خواندن و مطالعه و کسب علم نقش مهمی دارد . و قصه های ادبی علاوه بر دارا بودن ارزش های زیبا شناختی ، در عادت دادن کودک به خواندن صحیح کلمات با رعایت قواعد دستور زبان ، حائز اهمیت می باشد . خواندن قصه و هنرهای روایی مختلف با عناصر جذّاب و مشوّق و ماجراجویی و بدیهه گویی ، کودک را به دنیای کتاب جذب می کند . 1-8-1-8. قصه های فکاهی « قصه های فکاهی عبارتست از مجموعه حکایت های خنده دار و مضحک برای کودکان . این قصه باید شادی بخش باشد و از احساس عمیق به روابط بین اشیاء نشأت بگیرد. » « قصه های فکاهی متمایز به کوتاهی و سادگی می باشند و موضوعاتشان را از زندگی روزمره می گیرند و گاهی نیز از واقعیت فاصله می گیرند و در آن ها شخصیت های عجیب و غریب و استثنایی می بینیم و احیانا در طول قصه با حوادثی برخورد می کنیم که امکان دارد در زندگی عادی اتفاق نیافتد.» « این نوع قصه علاوه بر اینکه اهداف تربیتی را در برمی گیرد ، روح کودک درونگرا را برمی انگیزد . چنین کودکی روح او در جامعه ادغام می شود و در شادی های آن شریک می شود . از سوی دیگر قصه فکاهی احساسات و عواطف کودک را پرورش می دهد و مشکل گوشه گیری و انزوا طلبی و خجالت کودکان را بر طرف می کند .» 1-8-1-9. قصه های علمی قصه های علمی در ادبیات کودک به دو نوع تقسیم می شوند که عبارتند از : « قصه های علمی که موضوع علمی یا اختراعی را ارائه می کنند و به قوانین و تاریخ اختراع آن و ... می پردازند . قصه های علمی تخیلی بر اساس نوآوری های علمی و فنی یا شبه علمی و فنی فرضیه ی خود را بنا می نهند .و از دنیایی سخن می گویند که بر اساس آنچه ما امروز از علوم می دانیم ممکن است روزی در آینده وجود داشته باشد . » « نوشتن قصه های علمی تخیلی با توجه به جوهر ماده آن ، که قبل از هر چیز به نظریه علمی متکی است ، در حد بسیار دشوار می باشد . قصه علمی تخیلی که برای کودک نوشته می شود باید به یک چارچوب فرهنگ علمی تکیه داشته باشد و از سوی دیگر در استناد به علم و دستاوردهای آن قانع کننده باشد . قصه های علمی تخیلی با قصه های خرافی متفاوت می باشند و با قصه های علمی نیز فرق دارند . قصه های علمی ، قصه های توصیفی هستند که پژوهش های علمی دانشمندان و تلاش های مخترعان و مبتکران را دنبال می کنند ؛ اما قصه های علمی تخیلی بر خیال اما نه خیال محض مبتنی می باشد ، بلکه خیال متکی بر نظریه ها و تئوری های علمی است که گاهی در عصر مؤلف رواج یافته و گاهی نیز در عصرش انتشار نیافته است . ضرورتی ندارد که نویسنده قصه های علمی تخیلی شخصی ، دانشمند ، متفکر یا نظریه پرداز باشد ، اما لازم است قوه تخیل قانونمند و ثابت داشته باشد تا بتواند دنیای خیالی را در ذهن خود مجسم سازد .» 1-8-2 . شعر کودک « شعر ، کلامی است آهنگین و موزون که به بیان اندیشه ها و عواطف به شکلی موجز و با استفاده از کیفیات ذوقی می پردازد .» « شعر کلامی است موزون و زیبا ، چه از حیث ترکیب صداها و کلمات و چه از حیث مضمون . شعر کودک برپایه موسیقی اصوات و کلمات بنا می شود و وسیله ای است برای بازی ، حرکت و آواز کودک . یکی از مختصات مهم شعر ، میزان روانی و سهولت خوانده شدن آن است . خوش آهنگی و حرکت انگیزی شعر ، حاصل روانی خواندن است . در شعرهای بی معنی یا متل ها ، شعر های شوخی آمیز و فکاهی و بسیاری از اشعار دیگر آهنگ و ریتم خواندن آنها با حرکات و بازی های بچه ها هماهنگی می کند . » 1-8-2-1. خیال در شعر کودک « کودک ، خیالی واضح و روشن دارد و مبالغه در خیال شعری پذیرفتنی نمی باشد . خیال مطلق و مرز ناپذیر با حقیقت تناقض دارد و هر چقدر خیال از قوه فهم و درک کودکان دورتر شود ، باعث گمراهی و سردرگمی او می شود . از این رو سخن « شیرین ترین شعرها دروغ ترین آنهاست » در اینجا سخنی غیر مقبول است ؛ زیرا شاعر قبل از هر چیزی ، مربی و معلم و کاشف قشری است که به طور مداوم رشد می کنند . خیال رابط بین قوه فهم و درک کودک و حقیقت پنهانی است . از این رو خیال شعری برای نزدیک کردن این حقیقت و تهذیب آن برانگیخته می شود . همچنین خیال ، رابط بین کودک با آرزوهایش است که واقعیت آن را تحقق می بخشد و به تور خیال آن را صید می کند . این بدان معنی نیست که وظیفه شعر کودک دوری از حقیقتی است که از آن انتظار می رود و با اندیشه ارتباط برقرار کند .» 1-8-2-2 . وزن در شعر کودک « اگر در مجموعه ای از کلمات ، واژه ها طوری کنار هم قرار گرفته باشند که گوش از شنیدن آن ها نظم و تناسبی را درک کند ، آن نظم و تناسب را وزن و آن کلام را موزون می- نامند .آهنگ و موسیقی شعر که نتیجه تکرار اجزای تشکیل دهنده وزن است ، لذت و احساس خواننده را بر می انگیزد . » «یکی از وجوه مشترک شعر کودک کیفیت موسیقایی با آهنگین بودن آن است . این امر به عنصر وزن و قافیه در شعر کودک جایگاه خاصی می دهد . کودکان بر خلاف بزرگسالان در شعر تنها جویای جوهر شعری محض یعنی ادراک ، احساس ، تخیل و صور خیال نمی باشند . لذا وزن و آهنگ در شعر کودک بیش از شعر بزرگسالان اهمیت دارد . شاعران شعرهای کودکان ، با توجه به این امر ، همواره دنبال اوزانی هستند که برای کودک جذّابیّت بیشتری داشته باشد . » چرا که « قوی ترین عامل جاذبه و کشش شعر برای کودک ، موسیقی آن است . آهنگ ، برانگیزنده ی حرکت و جنب و جوش است که از بافت کلمات و ترتیب مصراع ها به وجود می آید . قافیه در شعر آهنگین است و با موسیقی پیوستگی دارد و جذب کننده کودکان است ، قافیه علاوه بر آهنگین بودن ، شعر را به قطعات مشخص تقسیم می کند و بر زیبایی آن می افزاید .» « شعر کودک در موارد زیر با شعر بزرگسال تفاوت دارد : - به کار بردن جمله های ساده ، نه مرکب و بلند - به کار بردن کلمات متداول و رایج غیر متروک و هر بیت یک اندیشه را در برداشته باشد . - به کار گیری الفاظ عاطفی و اصطلاحات هنری و جمله های معترضه - سادگی اندیشه که شعر آن را بیان می کند و این اندیشه می بایست محتوی و هدف تربیتی داشته باشد . - زبان شعر می بایست نه تنها ساده و فاقد واژگان دشوار و نامتداول باشد ؛ بلکه لازم است واژگانی متناسب با فرهنگ زبانی کودک داشته باشد تا با افکار کودک هماهنگ و منسجم باشد . همچنین می توان در قصیده از توانایی های زبان صوتی استفاده کرد و از صدای پرندگان و حیوانات تقلید نمود . - شعر کودک می بایست قوه تخیل کودک را بپروراند و احساسات و زیبایی شناختی او را برانگیزد و علاوه بر آن لازم است با اهداف ادبیات کودک در ارتباط باشد . - شعر کودک می بایست به امور روزمره کودک و علاقه های او مانند حیوانات ، آداب و رسوم و سال تحصیلی بپردازد . » 1-8-2-3 . انواع شعر کودک 1-8-2-3-1 . لالایی ها « بسیاری از لالایی ها برگرفته از اشعار عامیانه می باشند . لالایی ها اشعاری بوده اند که مادران در کنار گهواره فرزندشان برای خواباندن آن ها می خواندند . در حقیقت لالایی بیش از آنکه شعر باشند نغمه و آهنگ و ترانه است . هر چند در لالایی ها مفهوم شعر چندان مورد نظر نیست ، اما در بسیاری از آن ها مضامین جالبی پیدا می شود که حکایت از درد دل های مادران و آرزوها و امیدهای آن ها برای فرزند خفته در گهواره دارد . و جالب تر از آنکه این مضامین بین همه ملت ها مشترک می باشد و فرقی نمی کند چه زبانی یا لحنی داشته باشد .» 1-8-2-3-2. متل ها با بزرگ شدن کودک دیگر لالایی و ترانه های نوازش برای سرگرم کردن کودک کافی نیست . این بار مادر شیوه جدید را پیش می گیرد و داستان هایی را با آهنگ خوشایند برای کودک می خواند که در کتاب « گذری در ادبیات کودک » از آن به عنوان متل یاد می شود . 1-8-2-3-3 . شعرهای غنایی « دسته ای از اشعار که با تکیه بر ریتم موسیقایی به توصیف مظاهر هستی و خلقت ، طبیعت ، زیبایی های دنیای پیرامون و از این قبیل می پردازد ، می توان شعر غنایی خواند . در این اشعار شاعر می کوشد با استفاده از موسیقی کلام ، زیبایی های زندگی را به کودک بنماید و ذوق هنری او را پرورش دهد .بخش عمده ای از شعر غنایی در حقیقت نقاشی زیبایی ها با ابزار کلامی و با استفاده از خاصیت موسیقی واژه هاست . شاعر می تواند با اشعار خود کودکان را تشویق کند که با دید تازه تر و خیال انگیزتر به دنیای پیرامون خود نظر کند . » 1-8-2-3-4 . قصه های منظوم « این نوع اشعار در واقع قصه هایی هستند که به زبان شعر بیان شده اند . گاهی برای قصه از زبان شعری با کلام آهنگین استفاده می شود و شاعری از این طریق می خواهد قصه را گیراتر کند و بر ظرفیت احساسی آن بیافزاید . عناصر شعر و خصایص شعری مانند ریتم ، موسیقی ، لحن ، صورت و حرکت به خیال انگیزی به قصه گیرایی می دهد . بنابراین در کنار قصه های منثور می توان قصه هایی به صورت شعر داشت . » 1-9. پیدایش و سیر تاریخی ادبیات کودک « پژوهشگران در مورد نقطه ی آغازین پیدایش ادبیات کودک اختلاف نظر دارند. بیشتر آنان بر این باورند که این نوع از ادبیات جدید است . و تنها در دو قرن گذشته پا به عرصه وجود گذاشت . دسته ای دیگر خلاف دیدگاه فوق دارند و بر این باورند که ادبیات کودک همراه با بشر و با مهر مادر به کودک ، تکوین یافته است. و هر جا مادر و کودکی باشد، به ناچار ادبیات کودک که شامل قصه ، حکایات ، ترانه ، آواز ، افسانه ها و « فکاهیات » است ، نیز حضوری تازه دارد.» ولی مانند شعر و ادبیات سیر تاریخی داشته است و همانگونه که نقد ادبی به تازگی ظهور پیدا کرده و محتوای اشعار چندین ساله را بررسی می کند، ادبیات کودک نیز جدیداً ظهور پیدا کرده اما ریشه های آن همراه با بشر و در طول حیات بشری است به همین خاطر بعضی از منتقدان، ادبیات کودک را در دو حیطه فلکلور بررسی می کنند . ادبیات کودک قدمتی دیرینه دارد. و چه بسا قدمت آن از دیگر انواع ادبی بیشتر باشد ؛ زیرا ریشه در پیدایش زبان و ارتباط آن با بیان انواع زندگانی بشری دارد. بیان آن آسان است و زندگی فطری (طبیعی) انسان را نمایان می سازد و به طرز آشکاری عاطفه پدری و مادری را در قبال کودک ترسیم می کند. ادبیات کودک دارای تعابیری برگرفته از محیط است که دربردارنده علایم و نمادهایی از ارزش ها و عادات و اعتقادات ، می‌باشد و این امری عادی و طبیعی است ؛ زیرا ادبیات کودکان با ادبیات بزرگسالان متفاوت است.» « برخی تحقیقات نشان می دهد که «اسپارت ها» فرزندان خود را تربیت نظامی خشنی یاد می دادند و همچنین در بررسی های انجام شده ، آمده است که فرعونیان اهتمام زیادی به ادبیات کودکان داشته اند. به عنوان مثال برخی داستان هایی که مادران برای کودکان نقل می کردند. در کتیبه های فرعون پیدا شده است در این زمینه سه داستان مهم در آن دوره بر دیوارهای فرعون نقش بسته اند که عبارتند از: « داستان جزیره اژدها » ، «داستان تاج و فیروزه » و « داستان عقاب جادو شده » . » اگر بار دیگر به ادبیات عرب و اسلام باز گردیم مشاهده می کنیم که این نوع ادبیات حضوری دائمی در ادبیات عرب و اسلام داشته و بسیاری از اشعار جاهلی و اسلامی را به کودکان اختصاص داده که متضمن خواسته های والدین از فرزندانشان بوده است. و کتاب «أغانی ترقیص الأطفال » چنین اشعاری را ذکر کرده که به عنوان مثال در ذیل یکی از این شعرها را ذکر می کنیم : یا حـــــبذا ریح الولد ریح الخـــــزامی فی البلدأهکـــــذا کلُّ ولـــد ام لـــم یلـــــد مثلی أحد» « چه خوب است بوی فرزند ، بوی اسطوخودوس در شهر » « آیا همه فرزندان اینگونه اند ، یا کسی فرزندی همچون فرزندم به دنیا نیاورده است .» این نوع اشعار بیانگر مدح و عجب والدین به کودک خویش می باشد. و از خداوند خواسته می شود که چنین فرزندان را برای آنان حفظ کند. در جای دیگر ذکر شده که زنی کودک خویش را بازی می داد و به صفات پسندیده فرزندش اشاره می کرد و می گفت : « إنّ بنیَّ سیـد العشیـرة عفٌّ طیبٌ حســــن السریرةجزلُ النوال کفّـهُ مطیرة یُعطی علی المیسورِ و العسیرة » « فرزند من بزرگ مرد قوم و طایفه است و پاکدامن ، آراسته و نیکو سرشت است .» « دستان بسیار بخشنده ای دارد و در حالت توانگری و نداری می بخشد .» در بسیاری از اشعار کودکانه والدین از فرزندان خود می خواهند که شبیه یکی از بزرگان باشند ؛ مثلاً مادران جایگاهی شریف و متعالی رابرای فرزندان خود می خواستند. بدین صورت با شعر و داستان های مختلف چنین خواستی را القاء می کردند. برای نمونه در شعر زیر که از هند دختر عتبه نقل شده این امر به وضوح مشاهده می شود. إنَّ بنـیَّ « مُعـرقٌ» کریـــمُ محبَّبٌّ فی اهــلهِ حـلـیـمُلیس « بفـحاشِ» و لا لـئیـمٌ و لا بطـخرور و لا سـئـیـم صخر بنـی فـهـرٍ به زعیمُ لا یخلف الظـن و لا « یـخـیم» » « فرزندم دارای اصل ونسب و بخشنده ودر میان خانواده خود دوست داشتنی و فروتن است .» « نه بذله گو ( بد زبان) و نه پست فطرت و نه سست و تنبل و نه ضعیف و ناتوان است .» « صخر، بزرگ مرد قوم فهر کفیل اوست .قوم خود را نا امید نمی کند وساده لوح و بی هنر نیست .» مضامین این شعرها گاهی از لحاظ مفهومی و محتوایی با هم متفاوت می باشند ؛ مثلا برخی از آنها به لجبازی های والدین با یک دیگر اشاره دارد. و برخی متضمن یک نوع گلایه که مبادا فرزندشان در آینده به آنان بی احترامی نمایند. و برخی دیگر متضمن نوعی طنز و شوخی می باشد. 1-9-1 . تاریخچه ادبیات کودک در جهان در سراسر دنیا کودکان با لالایی ها و متل ها ، کودکی مشابهی را پشت سر می گذارند ، اما تعیین تاریخ دقیق ادبیات کودک چندان کار ساده ای نیست ؛ زیرا توجه به آموزش و پرورش کودک و اهمیت دوران کودکی در زندگی بزرگسالی از زمان های بسیار قدیم مورد توجه بوده است و مراجعه به آثار و کتاب های فیلسوفان غرب و شرق در قرن های اولیه این واقعیت را روشن می نماید ؛ ولی در همه آن ها کودک به عنوان مرد یا زن کوچک منظور شده است . و از سوی دیگر متخصصان تربیتی دوران کودکی را یک دوران انتقالی می پنداشتند که کودک از آن می گذرد و به صورت مرد و زن در می آید . بنابراین می کوشیدند کودکان را با مسائل و اموری آشنا کنند که در بزرگسالی به آنها نیاز پیدا می کنند و در نتیجه همه کتاب ها بخصوص کتاب های درسی مطالبی را در برداشتند که در بزرگسالی استفاده علمی از آن ها ممکن بود و در نتیجه هرگز به شرایط و ویژگی های رشد و تکامل و نیازها و رغبت های سنی کودکان توجهی نداشتند . وقتی ادبیات کودک یک کشور یا یک جامعه را مطالعه می کنیم ، درواقع فرهنگ گذشته و حال آن را مورد مطالعه قرار می دهیم ؛ زیرا ادبیات کودک از جمله مظاهر تمدن و فرهنگ به شمار می رود و نیز از شرایط اقتصادی و اجتماعی هر عصر پیروی می کند . به طور کلی ادبیات هر عصر و جامعه نشانگر اعتقادات ، افکار ، ارزش ها ، آداب و سنن و آرمان های آن عصر و جامعه است . فولکلور و فرهنگ عامه مردم همچنان که سرآغاز پیدایش همه هنرهاست ، سرآغاز ادبیات و به خصوص ادبیات کودک نیز هست . لالایی ها ، متل ها ، ترانه های کودکان ، افسانه های خردسالان ، داستان های ماجراجویانه ، حماسی ، عاشقانه و اسطوره ها که زاییده تخیل و تفکر مردم دوره های مختلف هستند ، بنیاد و اساس ادبیات کودک را تشکیل می دهند . این مجموعه که طی زمانی بس طولانی ، سینه به سینه به نسل های بعدی منتقل شده و می شود ، اثر روانی و تربیتی عمیق بر کودک باقی می گذارد . بنابراین اگر بگوییم ادبیات کودک سرچشمه در فرهنگ فولکلور و فرهنگ عامه دارد و به قدمت زندگی بشر بر روی زمین باز می گردد ، خلاف نگفته ایم و باز اگر بگوییم وقتی قصه های عامیانه و فلوکلور به صورت مکتوب گرد آمد ، ادبیات کودک نیز به عنوان نوعی از ادبیات با تمام قدرت های هنری و کم و کیف آن در کنار ادبیات بزرگسالان مطرح شد ، باز هم خلاف نگفته ایم . بنابراین ادبیات کودک همانند اجناس ادبی و هنری دیگر ریشه در دوران بسیار قدیم دارد که با فرهنگ و ویژگی های جوامع و اعتقادات و آداب و رسوم آن ها تناسب نداشته است ، همانطور که نقد ادبی ، قصه ، شعر ، مقاله و ادبیات به طور کلی قدمتی دیرینه دارند ؛ اما شکل و قالب آنها طی قرون مختلف تغییر کرده و به عصر کنونی ، عصر تخصص گرایی رسیده است و چه بسا ادبیات کودک از قدیمی ترین انواع ادبی باشد ، زیرا ادبی است که با شکل گیری و رشد زبان و ارتباط آن با صورت های بیان و باز گویی از زندگی انسان همراه بوده است ، زندگی فطری و اولیه انسان را نمایان می سازد و با بیانی ساده و واضح و تصویرهای برگرفته از محیط که به ارزش ها ، اعتقادات و آداب و رسوم اشاره می کند ، عاطفه انسانی ، عاطفه پدر و مادر نسبت به فرزند را به تصویر می کشد و این امری بسیار طبیعی است ، زیرا ادبیات کودک در زبان ، تصاویر و اسلوب های بیانی با ادبیات بزرگسالان تفاوت دارد و مختص دنیای خردسال ، دنیای پاکی و معصومیت می باشد . تقریبا می توان گفت « مطالعه علمی انسان و توجه به علل و انگیزه های رفتار او در قرن هفدهم و هجدهم آغاز شد و اوج گرفت . ظهور دانشمندانی از قبیل نیوتن ، بیکن ، گالیله ، کپرنیک ، داروین و . . . تغییرات زیادی در افکار و گرایش ها و ارزش های مردم به وجود آورد و روش های علمی برای تحقیق در پدیده های گوناگون جهان معمول شدند و بدین ترتیب ، استدلال منطقی جانشین عقاید یا معتقدات تحمیلی و تعصب آمیز گردید و مطالعه طبیعت و ماهیت انسان نیز به صورت علمی درآمد چنانکه « جان لاک » اظهار داشت که طبیعت انسان تا حدی نتیجه تأثیر محیط است . روسو تأکید می کند که انسان به طور فطری خوب است و فساد و انحراف او نتیجه تأثیر عوامل محیطی است . بدین ترتیب مطالعه و تحقیق علمی و تجربی در رفتار انسان و شناخت او آغاز شد و روانشناسان اهمیت دوران کودکی را در طول زندگی دریافتند و به شناخت ویژگی های آن پرداختند .» یافته های روانشناسان کودک ، دید مربیان را نسبت به کودک و تربیتش تغییر داد . ایشان این نکته مهم را متوجه شدند که هر گونه فعالیت تربیتی باید بر مبنای استعدادها ، نیازها ، رغبت ها و به طور کلی ویژگی های سنی کودکان بنیانگذاری شود . « از سوی دیگر متخصصان آموزش و پرورش به مطالعه علمی تأثیر عوامل و محیط های غیر رسمی مانند خانواده و کتاب های آزاد در رفتار و تجربه کودک پرداختند و از تحقیقات خود نتیجه گرفتند که این نوع عوامل در بعضی موارد پیش از مدرسه در رفتار و تجربه کودک مؤثرند واین تأثیر گاهی چندان شدید و قوی است که امکان دارد اثر عوامل مدرسه مانند معلم و کتاب های درسی را تحت شعاع قرار می دهد . روشن شدن این حقیقت و پذیرش آن از طرف معلمان و نویسندگان توجه به ادبیات کودک را ضروری ساخت و به تدریج در کشورهای مختلف به تهیه و تألیف کتاب ها ، مجلات و کتابخانه های مخصوص کودکان اقدام نمودند.» با توجه به مطالب گفته شده می توان گفت پیشرفت علم و صنعت در جهان کم کم موجب شد که کارشناسان و صاحب نظران تعلیم و تربیت به کودکان و زندگی آنها نیز با روش علمی بنگرند و همین امر موجب توجه فراوان نویسندگان و شاعران به ادبیات کودک شد و بدیهی است تاریخچه ادبیات نوین کودک از همین زمان شکل می گیرد ، چنانچه در اواخر قرن هفدهم و کمی پس از آن در قرن هجدهم پژوهشگران و نویسندگانی پیدا شدند که با تلاش ها و تحمل رنج های فراوان به گردآوری داستان های کهن عامیانه پرداختند. اولین آثاری که برای کودکان نگاشته شد در کشور فرانسه بود که « کتاب حکایت « مامان اردک » از مشهورترین کتاب های کودکان می باشد که در اواخر قرن هفدهم یعنی سال 1697 م پس از جمع آوری و تدوین توسط چارلز پرو شاعر بزرگ فرانسوی در فرانسه منتشر گردید. این کتاب مشتمل بر هشت قصه می باشد و قصه های « سیندرلا » ، « زیبای خفته » ، « ریش آبی » و « گربه چکمه پوش ... » از جمله این قصه ها می باشد . این کتاب برای اولین بار در سال 1729 م به زبان انگلیسی ترجمه و انتشار یافت و پس از آن به زبان های مختلف جهان ترجمه شد .» « چارلز پرو علی رغم شهرت فراوان ، به خاطر ترس از لطمه خوردن جایگاه ادبی خویش به دلیل نویسندگی برای کودکان این مجموعه را به پسرش پرو دار مانکو نسبت داده و از انتشار آن به نام خود اجتناب ورزیده است ، اما پس از آنکه این مجموعه با سیل استقبال بی نظیر خوانندگان مواجه گردید و شهرت وسیعی یافت ، شارل پرو مجموعه دیگری با عنوان « قصه ها و حکایت های زمان گذشته » تألیف نمود و این بار آن را با نام خود منتشر نمود . این مجموعه سرآغاز شکل گیری ادبیات کودک به شمار می رود و تأثیر به سزایی در حکایت ها و قصه های عامیانه کودکان در بسیاری از کشورهای اروپایی گذاشته است .» پس از فرانسه ، انگلستان از کشورهای پیشتاز در زمینه تألیف آثار برای کودکان می باشد و « داستان های کودک در انگلستان همراه با نوعی نصیحت گویی و ارشاد بود که در آنها تکالیف روزانه کودک همراه با تهذیب و اصلاح آنان بود. به همین خاطر کتاب هایی همچون «وصیتی برای فرزند» و«سخن گفتن با کودکان» و «کتاب‌هایی برای دختران و پسران» و «سمبل های مقدس» منتشر شد. چیزی که امر فوق را تشدید می کرد ، پیشرفت حرکت دینی پروتستانی بود. البته این نوع نوشته ها زیاد مورد پسند عوام نبود تا اینکه کتاب « مامان اردک » به انگلیسی ترجمه شد و تأثیر بسزایی در ظهور نوع جدیدی از ادبیات کودک گذاشت. در این زمان بود که «جون نیوبری» کتاب های فراوانی در زمینه ادبیات کودک نوشت که به حدود دویست کتاب رسید که متضمن داستان های کودکان در انگلیس و آمریکا بود به گونه ای که به او لقب پدر ادبیات کودک در انگلیس داده شد. بعد از جون نیوبری، نویسنده دیگر به نام «ماریا ادجوورث» (1767–1849) در انگلستان ظهور پیدا کرد. که توانست سهم به سزایی در رشد و شکوفایی ادبیات کودکان داشته باشد. در اوایل قرن نوزدهم شخصی به نام « چارلز لامپ » به صحنه ادبیات کودک پا گذاشت و یک نوع انقلاب جدیدی علیه شیوه نوشتاری داستان های کودکان بوجود آورد. او در سال( 1806م) توانست سهولت و آسانی را وارد ادبیات کودک نماید. در سال (1865م) مجموعه جدیدی از داستان های کودکان جدیدی به نام « آلیس در سرزمین عجائب» از نویسنده مشهور، لویس کارول پا به عرصه وجود گذاشت. که زمینه ساز ظهور داستان های خرافی گردید و سبب پیشرفت ادبیات کودک در قرن طلائی یعنی قرن بیستم شد.» 1-9-2. ادبیات کودک در سرزمین های عربی « استاد عبدالتواب یوسف درباره ی ادبیات کودک در سرزمین های عربی می گوید : ادبیات کودک در سرزمین‌های ما اگر چه ریشه های آن تا مصر قدیم گسترده شده ، اما جدید است.» در این سخن به نظر می آید که بیشتر پژوهشگران با تاثیرپذیری از شکل جدید ادبیات کودک و آنچه نزد غربی ها شناخته شده است ، هم رای هستند. و به این علت بیشتر پژوهشگران وجود ادبیات کودک را تا قبل از دو قرن اخیر انکار کرده اند، و پیرو آن نیز به وضع معیارهای فنی برای این نوع نوشته طبق آنچه نزد غربی ها شناخته شده، رای داده اند وهر اثری را که فاقد آن معیارها باشد متفاوت یا ناموفق نامیده اند. البته اگر این دیدگاه درست باشد، باید وجود هر گونه علم یا ادب یا اختراعی را قبل از اطلاع یافتن غربی ها از آن انکار کرد ؛ زیرا این علوم و فنون و آداب و اختراع قدیمی در مقیاس ها، شیوه ها و ابزارها ، یا چیزی که در عصر جدید شناخته شده است متفاوت می باشند. و اما واقعیت چیز دیگری است، آداب و فنون و علوم چه در قدیم، و چه در حال حاضر شناخته شده هستند و به تمام ملت ها رسیده اند و به مقادیر مختلفی از همه آن دست یافته اند ولی اروپایی ها بر طی یک قرن و نیم اخیر بر جهان مسلط شده و توانستند تمام قدرت ها جهانی در علوم و فنون مختلف از جهت قدمت و شکوفایی را به تسخیر خویش در آورند. آنان توانستند شکوفایی و پیشرفت خویش را نمایان سازند و کارهای نیک خود را بزرگ جلوه دهند. و در نبود آگاهی و آزادگی حقیقی ملت های دیگر در آسیا و آفریقا و آمریکای جنوبی بر داشته های ملت های دیگر را چپاول نمایند و میراث آنها را از آن خود کنند و از علوم و فنون و آداب آنها استفاده نمایند و میراث را به یغما ببرند .سپس تمام غارت ها را با لباسی که سازگار با اروپای جدید است رو نمایند و سپس ادعا کردند که همه آنها از ابتکارات و اکتشافات خویش می باشند. بسیاری از نظریه های علمی، قوانین، تحقیقات، اکتشافات و اختراعاتی که در جهان اسلام در زمان قدیم شناخته شده، اروپا آن را گرفت و در دوره های عدم حضور اسلام یا عصرهای افول و تجزیه‌ی اسلامی ادعای مالکیت آنها را کرد. درست است که اروپا از حیث مادی پیشرفت نمود. و خوبی های دیگران را گرفت. و نیرو و توان آنان را ربود، اما پیشرفت آنها حاصل خونریزی صدها میلیون بشر بوده است. از حقایق این پیشرفت که باید برایمان روشن باشند اوضاع ملت هایی که زیر آتش استعمار اروپایی برای دوره های طولانی تهیدست شدند. تا جایی که زبان و هویت خویش را از دست داده اند و رنگ فلسفی اروپایی به خود گرفتند. و ادبیات کودک یکی از این انواع است که در قدیم به شکل های دیگری که سازگار با مردم و ملت ها و مذاهب مختلف است شناخته شد. 2. سیر تاریخی ادبیات کودک در عراق عراق یکی از مهم ترین کشورهای عربی بشمار می رود که خیلی زود به تربیت ادبیات کودک چه در قالب داستان و شعر و چه در روزنامه و مطبوعات و یا نقد و بررسی آن پرداخته و در این زمینه توجه و اهمیت خاصی به فرزندان خود نموده است . در کشور عراق اهمیت زیادی به کودک از دوران پیش دبستان و مهد کودک تا مرحله نوجوانی و بلوغ داده شده است . و مجموعه ای از برنامه ها و راهکارهای رشد را برای ارتقا او در همه زمینه ها ترسیم شده است . و در این راستا به همه ی جوانب و زمینه های زیست محیطی و اجتماعی و تربیتی و ادبی و علمی او توجه و عنایت خاصی شده است . و در زمان حزب بعث ، شیوه های آموزشی مبتنی بر نظام کمونیستی و غیر دینی بمنظور جهت دهی به فعالیت ها و سرگرمی ها و علاقه مندی های کودکان و کتب و مدارس آنها پی ریزی شد . « سرزمینی که امروزه کشور عراق در آن قرار دارد . به میان رودان ( بین النهرین ) معروف بوده است . حدود 2000 سال پیش از میلاد ، تمدن سومر ، آشور و بابل در این منطقه شکل گرفت . از پادشاهان نامدار این دوره ، حمورابی است . قانون نامه او نخستین قانون نامه مکتوب و مدون جهان است که نخستین سرمنشاء ادبیات مکتوب محسوب می شود . اولین کتابخانه ی جهان نیز در این سرزمین توسط « آشوربانیپال » پادشاه آشور بنیان نهاده شد. بخش هایی از این کتابخانه در کاوش های باستان شناسان در استان نینوای عراق در حدود 1859 م کشف شد و در این کتابخانه که منبعی برای شناخت تمدن آشور و دیگر تمدن های میان رودان است . آثاری چون حماسه « گیلگمش » و افسانه « طوفان سومری » یافت شده است . حماسه گیلگمش ، یکی از کهن ترین آثار حماسی ادبیات دوران میان دورود است. قدیمی ترین متون موجود مرتبط با این حماسه به میانه ی هزاره سوم پیش از میلاد مسیح می رسد که به زبان سومری است . کامل ترین متن این حماسه ، متنی است که بر الواحی از خشت نگاشته اند . این مجموعه شامل دوازده لوح است . هر لوح مشتمل بر شش ستون پله وار ، به صورت شعر است . » « سرزمین میان رودان در سال 539 پیش از میلاد ، طی جنگی بین کوروش کبیر و شاه بابل به تصرف ایران درآمد و بیش از یازده قرن بخشی از قلمرو ایران بود . پس از هخامنشیان ، سلوکیان ، اشکانیان و سامانیان بر عراق حکومت کردند . در دوره ساسانیان عراق ، که آن را سورستان می نامیدند ، اهمیت بیشتری یافت ، به طوری که پایتخت ایران یعنی تیسفون در آنجا قرار گرفت . با ظهور اسلام ، این منطقه جزو قلمرو مسلمانان شد و زبان عربی در بین مردم رواج یافت . با انتقال پایتخت قلمرو اسلام از مدینه به بغداد ، این منطقه مرکز دنیای اسلام شد . پس از آن عراق زیر نظر حکومت اموی ، عباسی ، آل بویه ، سلجوقی ، خوارزمشاهی ، مغول و . . . قرار گرفت . تا اینکه در دوره صفویه عراق مجدداً جزئی از ایران شد و بعدها تا زمان جنگ جهانی اول بخشی از حکومت عثمانی را تشکیل داد .» این گونه بود که قومیت های مختلف عرب ، کرد ، ترک ، ترکمن و ... در این کشور ساکن شدند و ادبیات عامیانه متنوعی را که سرچشمه ی ادبیات کودک آن محسوب می شود خلق کردند . با وجود این تنوع ، ادبیات کودک در این کشور یکی از مهمترین ادبیات کودک در کشورهای عربی به حساب می آید که از جایگاه ویژه ای برخوردار است . « پس از جنگ جهانی اول در سال 1914 تا 1918 م این منطقه به تصرف بریتانیا درآمد و تحت نظارت این کشور اداره می شد . در سال 1920م از به هم پیوستن سه استان بصره ، بغداد و موصول کشور عراق تشکیل شد . ادبیات کودک عراق در دهه ی بیست قرن بیستم تحت تأثیر « احمد شوقی » شاعر و نویسنده مصری کودک عرب ، شکل نوینی به خود گرفت . از سال 1920م به بعد طیف وسیعی از روزنامه ها و مجلات ویژه ی کودک پا به عرصه ادبیات این سرزمین گذاشت . در سال 1923م نخستین مجله ی تخصصی کودک با نام « تلمیذ العراقی » ( دانش آموز عراقی ) تحت نظارت ، « سعید فهیم ظاهر » منتشر شد . از مهم ترین نشریات کودک دیگر می توان نشریه ی « الکشاف العراقی » در سال 1924م به سردبیری « محمود ندیم » و مجله ی « مدرسه » در سال 1926م را نام برد .» 4-1 . بیانگذاران ادبیات کودک در عراق « « عبدالغنی رصافی » از بنیان گذاران ادبیات کودک عراق بود . معروف رصافي، فرزند عبدالغني محمود، از شعرا و نویسندگان مشهور عراق در عصر اخير است كه در سال 1875 م . در محله ی « رصافه » بغداد چشم به جهان گشود و به سال 1945 به بيماري ذات‌الريه در اين شهر وفات يافت . معروف الرصافی در یكی از مهمترین دوره های جهان اسلام و شرق می زیست. دوره ای كه استعمار غرب و خصوصا انگلیس تمام سعی و كوشش خود را برای سیطره بر جهان اسلام به كار برد و برای رسیدن به این مقصود حكومت عثمانی را مهمترین مانع فرا روی خود می دید ، لذا به مبارزه با آن پرداخت. او پس از فراغت تحصیل از مدرسه ی دینی در سال 1899م ، به تدریس ادبیات عرب در شهرهای استانبول ، دمشق و بیت المقدس پرداخت . رصافی همچنین علاقمند به سرودن شعر بود . او در شعرهایش کوشید تا زندگی واقعی مردم دردمند از ظلم و ستم را به تصویر بکشد . ضمن اینکه نوشته هایش از سال 1942م ، بیشتر جنبه ی آزادی خواهانه و مبارزه طلبانه داشت . از این رو او را بنیان گذار مکتب اجتماعی در شعر معاصر عرب می نامند . بخشی از شعرهای رصافی برای کودکان سروده شده است . این مجموعه ی اشعار بیشتر جنبه ی تربیتی و آموزشی دارد . یکی از این مجموعه ها با نام « آموزش آلودگی » دربرگیرنده موضوعات سلامت و رعایت بهداشت برای کودکان است . در بزرگداشت این شاعر توانا ، مجسمه اش را در میدانی به نام خود او ، در شهر بغداد نصب کردند . » « « جمیل صدقی زهاوی » از شاعران ، نویسندگان و اندیشمندان مشهور عراقی ، با اینکه اصلیت کردی داشت همواره شعرهای خود را با زبان عربی و فارسی می سرود . زهاوی در سراسر جهان عرب نویسنده ای شناخته شده است . او در زمینه ادبیات کودک نیز فعالیت می کرد و آثارش را در مجلات کودکان به چاپ می رساند . به پاس قدردانی از او ، یکی از خیابان های بغداد را به نامش نامگذاری کرده اند . « شیخ محمد رضا شبیبی » یکی از بزرگترین متفکرین بنام شیعه ، و از برجسته ترین ادیبان مجاهد عراق در قرن چهاردهم هجری است . وی فرزند شیخ جواد بود و در ۶ رمضان ۱۳۰۶ ق در نجف اشرف به دنیا آمد و نزد پدرش پرورش یافت. او ـ همانند پدر خود ـ میل فطری بسیار به آموختن علوم اسلامی داشت . از اینرو مبادی علوم را فراگرفت و مقدمات را خواند و از آغاز نوجوانی به سرودن شعر پرداخت. در عراق و شاعر ادبیات کودک عراق بود . شبیبی با مخالفت شدید خود در برابر نیروهای استعماری انگلیس در مبارزات انقلابی دهه ی بیست ، نقش فعالی در پیروزی مبارزات مردم عراق بر علیه استعمار ایفا کرد . شیخ محمد رضا شبیبی پس از تشکیل دولت پادشاهی عراق برای پنج دوره به عنوان وزیر معارف ( آموزش و پرورش ) منتخب شد و ریاست مجمع علمی عراق را نیز عهده دار بود . همچنین از طرف دانشگاه قاهره ی مصر به مدرک دکترای ادب و لغت عربی نایل گشت . شبیبی در سرودن شعر سرآمد زمان خود بود . او مطالب بسیاری در زمینه ی ادبیات کودک نوشته است که بیشتر آنان درون مایه ی آموزشی و تربیتی دارند . علما و ادبای بسیاری از جمله شاعر مصری « عمر اباظه پاشا » و « طه حسین » از او به خاطر نوشته هایش تقدیر نموده اند. « احمد حقی حلی » یکی از پیشگامان ادبیات کودک در عراق بود . او در شهر حله به دنیا آمد و در همین شهر پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی وارد مدرسه ی عالی شد . سپس برای تکمیل تحصیلاتش به انگلیس رفت و در سال 1948 م موفق به دریافت درجه ی دکترا از دانشگاه منچسر شد . پس از بازگشت به وطن به تدریس در دانشکده ی آموزش و پرورش بغداد پرداخت . بعدها مدیر کل آموزش و پرورش و مشاور وزارت فرهنگ در ادبیات کودک عراق شد . از کتاب های درسی نوشته شده ی حقی حلی می توان « خواندن برای سواد آموزی » 1976م ، « آموزش دستور زبان عربی » 1982م ، «تدریس عربی در سطح ابتدایی » 1987 ، « آموزش زبان انگلیسی » 1987 ، « آموزش دستور زبان عربی » 1982 ، را نام برد . او با زبانی ساده و جذاب و انتخاب موضوعاتی پرمعنا به نوشتن برای کودکان پرداخت . در شعرهایش از اوزان مناسب با سن کودک بهره گرفت و به داستان سرایی علاقمند بود . 4-1-1 . نمونه ی شعر از احمد حقی حلی أنا عصفور الصغیرقَتَلَ الصیادُ أمیلیسَ لی الیوم نصیرأنا فی الغصنِ مقیمٌأنا عَصفورٌ یتیمٌلیتَ لی جَنحاً قویاًلیتنی الآن أطیرمَن تری یَحنو علیایَرسِل الحب الیاإرحَمونی أطعمونی » « گنجشکی کوچکم ، صیاد مادرم را کشت » « امروز روز پیروزی من نیست ، من روی شاخه زندگی می کنم » « پرنده ای یتیم هستم ، ای کاش بال های قوی داشتم » « ای کاش الان پرواز می کردم ، چه کسی اوج را می بیند » « عشق مرا به پیش می برد ، به من رحم کنید و به من غذا دهید » 4- 2 . شعر کودکان در کشور عراق شعر کودکان در عراق در دهه ی بیستم قرن بیستم و متأثر از احمد شوقی که پیشگام حقیقی ادبیات کودک در جهان عرب بود ، ظاهر گشت . و این امر در دیوان او به نام شوقیات به وضوح آشکار است . « از مطبوعاتی که در زمینه ادبیات کودک اقدام به نشر قصاید خاص این گروه سنی می نمود ، مجله « التلمیذ العراقی » را می یابیم که در سال 1923 م پا به عرصه وجود گذاشت .» از مهم ترین شاعران عراقی برای کودکان نگاشتند : « « مصطفی جواد » ، « محمد رضا شبیبی » ، « معروف الرصافی » ، « محمد بهجت اثری» ، « جمیل زهاوی » و « عبدالمحسن کاظمی » یاد می کنیم . آنطور که پیداست شاعر بزرگ عراقی « معروف رصافی » ، دیوان شعری با نام و عنوان « تمائم التربیة و التعلیم » را به کودکان اختصاص داده ، که حاوی مجموعه ای از قصیده ها و سروده ها و قطعه های شعر کودک با اهداف تربیتی و آموزشی و پرورشی می باشد . همچنین یاد می کنیم از شاعرانی همچون « محمد باقر سماکه » ، « عبدالرزاق ربیعی» ، « عبدالرزاق عبدالواحد » ، « مالک مطلبی » ، « خیّون دوّای الفهد» ، « سعد جاسم » ، « کریم العراقی » ، « جلیل خزعل » صاحب دیوان « کلمات نُحبُّها » و « صلاح حسن » ، « فاضل عباس الکعبی» و شاعر بزرگ « احمد حقّی حلّی » که دو مجموعه شعری را نتشر کرده که اولین مجموعه تحت عنوان « الأناشید الطفلیه » در مصر چاپ شد . » هر کس در مطالب حفظ شدنی مدارس عراق یا شیوه ها و نظام آموزشی و قوانین و مقررات مدارس ابتدایی تأمل کند ، مجموعه ای از متن ها و سرودهای آهنگین را می یابد که برای کودکان چه پسر و چه دختر در سطوح مختلف سنی و روحی – روانی به صورت یکسان تألیف و تدوین شده اند . دو مجله « مجلتی » و « مزمار » نقش مهمی را در تقویت و گسترش ادبیات کودک به طور عام و همچنین در انگیزه دادن به شاعران خلّاق و مبتکر جهت سرودن قصیده ها و ترانه ها به صورت خاص ایفا نمودند . « اما در دهه ی نود قرن بیستم بسیاری از مطبوعات کودکان در عراق به دلیل شرایط اضطراری در عراق تعطیل شد . و عامل این تعطیلی پیش آمدن جنگ اول خلیج فارس و اثرات ناشی از آن در زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و ادبی در کشور عراق و سایر کشورهای عربی ، می باشد . اما در سوی دیگر ، برخی از مطبوعات در کشور عراق یافت می شوند که نشریات خود را به صورت روزانه ، هفتگی ، ماهانه و خاص ادبیات کودک ، فعال نگه داشته و کار خود را ادامه داده اند که روزنامه « صباح » و « طریق الثعلب » نمونه ای از آنها می باشند . » 4-3. داستان های کودکانه در کشور عراق « آنطور که پیداست ادبیات کودک در عراق در سطح داستان سرایی و قصه گویی و روایت و حکایت در اواخر قرن بیستم آشکار شد و در مراحل آغازین خود ، مطبوعات کودکان ؛ به داستان هایی که کودکان را مجذوب می ساخت ، نمی پرداختند و میزان اهتمام به ادبیات داستانی بسیار اندک بود و قصه و داستان کودکانه با ویژگی های امروزی خود در دوره زمانی اخیر ، ظاهر شد . بطوریکه پیش از آن ادبیات داستانی به شکلی که چارچوب اصلی آن را حوادثی تشکیل می دادند به روشی شبیه مقاله داستانی ، ساخته می شدند . و این حوادث و وقایع که قوام اصلی ادبیات داستانی را تشکیل می دادند برخی از آنها اتفاقاتی تازه و نو هستند و برخی دیگر در طول تاریخ امتداد و ادامه دارند . و در کنار این وقایع ، داستان های بومی و محلی و نیز داستان های ترجمه شده و برگرفته از زبان های دیگر ماده اصلی ادبیات داستانی آن زمان را تشکیل می داد . در این دوره شاعران و نویسندگان بسیاری پا به عرصه ی ادبیات کودک عراق گذاشتند . از جمله این شاعران و نویسندگان می توان به « محمد جواد کاظم » ، « جلیل خزعل » ، « محمد فاضل ضرغام » ، « ذکری لعیبی » و . . . اشاره کرد . » « « جلیل خزعل » متولد سال 1960م در بغداد است . او کارشناسی ارشد خود را در رشته ی روانشناسی ، آموزش و پرورش اخذ نمود و از همان زمان به نوشتن و سرودن برای کودکان عراقی پرداخت . برخی از نوشته های او در قالب طنز است . جلیل خزعل تا کنون شصت کتاب برای کودکان به نگارش درآورده است . او همچنین ریاست باشگاه عمومی نویسندگان ادبیات کودک عراق را نیز به عهده دارد . شعرهای کودکانه خزعل شصت کتاب برای کودکان به نگارش درآورده است . او همچنین ریاست باشگاه عمومی نویسندگان ادبیات کودک عراق را نیز به عهده دارد . و در سال 1995 م برنده جایزه جشنواره شعر کودک بحرین شد . « محمد فاضل ضرغام » از نویسندگان بنام ادبیات کودک عراق ، در سال 1963 م در شهر حبانیه استان انبار متولد شد. او دوره ابتدایی را در همان شهر گذراند و برای تکمیل تحصیلاتش به بغداد رفت و دیپلم هنر را از مؤسسه ی هنرهای زیبا گرفت . او علاقه زیادی به نوشتن شعر ، قصه ، نمایشنامه ، فیلمنامه و ... برای کودکان داشت . از همین رو به کارگردانی فیلم های کودکان پرداخت . از کارهای او می توان « غرور مردان » ، « زمین یافته شده » ، « تجربه یک شیوه جدید » ، « علی بابا و چهل دزد » ، « شیر و خرگوش » ، « شوالیه فرات » ، « سندباد ملوان » و ... نام برد . « ذکری لعیبی » از دیگر نویسندگان و شاعران ادبیات کودک عراق است . که تا کنون داستان های زیادی در حوزه ادبیات کودک عراق نوشته است ؛ داستان هایی با شخصیت های حیوانی ، گیاهان ، اشیاء بی جان و ... که بیشتر در برگیرنده جنبه های علمی ، آموزشی ، اخلاقی هستند . 4-3-1 . نمونه ای از داستان ذکری لعیبی داستان « طاووسی که دُم خود را فروخت » یکی از داستان های خواندنی ذکری لعیبی است : در قلمرو حیوانات طاووسی زندگی می کرد . طاووسی با دُمی زیبا و خوشرنگ ، به طوری که همه او را دوست داشتند و برای دیدنش سر از پا نمی شناختند. درختان وقتی او را می دیدند خوشحال می شدند و پرندگان روی شاخه آواز می خوانند . تا اینکه روزی طاووس از خانه بیرون آمد ، به کنار صخره ها در نزدیکی رودخانه رفت . روباه او را دید و گفت : به خاطر دُمت چقد از خود راضی شده ای ؟ طاووس گفت : من از خود راضی نیستم گناه من چیه که دمم زیباست ؟! روباه گفت : چرا ناراحتی ؟ طاووس گفت : چیزی در خانه ندارم به دنبال غذا برای بچه هایم آمده ام ! روباه گفت : اگر غذا می خواهی باید دمت را بفروشی . طاووس شگفت زده از روباه پرسید : چه کنم ؟ روباه گفت : دمت را به من بده تا همه به من نگاه کنند. طاووس گفت : اما این دُم را خدا برای من آفریده هر کدام از ما باید دُم خود را داشته باشیم . روباه گفت : پس من غذایی به تو نمی دهم . پس طاووس گفت : نه نه ! غذا برای من و بچه هایم بیشتر ارزش دارد . دُمم را به تو می دهم . طاووس به یاد بچه هایش افتاد و به خانه برگشت . در آن هنگام دوستانش او را برای این فداکاری تشویق کردند در حالیکه روباه از کار خود شرمنده و نا امید بود و همه به او می- خندیدند وقتی می دیدند که او به جای دم خودش ، دُم طاووس را گذاشته است . » « «دکتر عمر محمد طالب » در تحقیقی تحت عنوان « داستان های کودکان در عراق بعد از انقلاب 17 تموز » اشاره می کند که در دوره ی 1969 تا 1976 م نتایج درخشانی در زمینه داستان های کودکان به دست نیامد ؛ اما انتشارات « اداره فرهنگ کودک » در پشت سرگذاشتن بسیاری از نکته های منفی آن زمان ، کمک قابل ملاحظه ای نمود . عمر محمد طالب یکصد داستان که برای کودکان عراق در سال های 1971 تا 1979م نوشته شده بود را بررسی کرد و به حقایقی دست یافت که این هنر در عراق آنطور که باید و شاید از لحاظ کمی و کیفی ، شکوفا نشد مگر بعد از انقلاب 17 تموز 1968م که به لطف تشویق دولت ، رونق گرفت . » این پژوهش بیان می کند که نویسندگان عراقی از فرهنگ داستانی گذشته و سنتی عراقی بهره برده اند . و اینکه داستان های کودکان در عراق سرگرمی و آموزش را در کنار هم دارا بوده و بر هنر رسم و نقاشی متکی بوده و کودکان را به حقایق و واقعیت های زندگی خود پیوند می دهند و قصه سرایان و قصه نویسان برای کودکان به کار خود آشنا بوده و در به کار بردن همه عناصر و بخش های قصه جهت انتقال مضامین و مفاهیم خود موفق عمل کرده اند . اما علیرغم اهمیت این پژوهش ، « دکتر محمد انقار » آن را خالی از مبالغه و گذاشتن از برخی حقایق ، نمی یابد . از قصه هایی که در آن زمان پا به عرصه وجود گذاشت ؛ داستان های حیوانات و گیاهان و جمادات و نیز داستان های شگفت انگیز و هیجان انگیز و نیز داستان های تاریخی و علمی و انسانی و داستان پهلوانی با معنای فداکاری و ایثار و از خود گذشتگی که با قضیه فلسطین اشغالی مرتبط است . « و از مهم ترین داستان نویسان و راویان و حکایت نویسان برای کودکان در عراق برای مثال « جاسم محمد صالح » را ذکر میکنیم که مجموعه ای از کارهای داستانی کودکان مانند روایات مصور و غیر مصور از قبیل « حمید البلام » ، « اللیرات العشر » ، « الحصار » ، « الصفعه » ، « السیف » ، « الفأس » ، « صالح الخراشی » ، « ملکه الشمس » و « منقذ الیعربی » را تألیف نمود . علاوه بر آن بسیاری از مجموعه های داستانی کودکانه همچون « الشجره الطیبة » ، « السمکة الملونة » و « الحصان الأبیض » را پدید آورد . و می توان نویسندگان دیگر را از قبیل « میسون هادی » ، « صالح مهدی » ، و « جعفر صادق محمد » مؤلف کتاب « قصص الأطفال فی العراق » و نیز « حنون مجید » نویسنده قصه « مغامره فی لیل الغابه » را نام برد .» و در کنار آنها نویسندگان عراقی زیادی وجود دارند که در زمینه ادبیات کودک اثرهای ارزشمندی از خود بر جای گذاشتند . 4-4 . نمایش کودکانه در کشور عراق مشهور است کشور عراق نمایش های مدرسه ای و آموزشی ، نمایش های کودکانه ، دلقک ها ، عروسک ها و نمایش های جشن ها ، محافل و عروسی ها را به خوبی شناخته و با آنها آشنا شده است . « از مهم ترین نویسندگان نمایشنامه برای کودکان در عراق می توان به « حقی الشلبی » ، « طارق الربیعی » ، « ضیاء منصور » ، « انور حیران » ، « عمو زکی »، « عیسی عزمی » ، « رئوف توفیق » ، « عبدالستار القره غولی » ، « عبدالقادر در رحیم » ، « یوسف العالی » ، « طارق الحمدانی » و ... و نویسنده نمایشنامه « حنان عزیز » ، « فاضل عباس » ، « خمیس نوری » و « جاسم محمد صالح » که مجموعه ای از نمایشنامه های کودک همچون « فرح و فرح » ، « بیت للجمیع » الأصدقاء الطیبون » و « اصدقاء الشمس » را به قلم خود نگاشت .» و همه این آثار و چهره های فعال در این زمینه گویای شکوفایی چشمگیر نمایش کودک عراق در دهه های اخیر می باشد و این موفقیت در تمام زمینه ها ، اعم از نوشتن نمایشنامه ، تجربه ، تشخیص ، اجرا و کارگردانی بوده است . 4-5 . مطبوعات کودکان در کشور عراق « در سال 1932م قیومت انگلیس به پایان رسید . کشور عراق به استقلال دست یافت و به عضویت سازمان ملل متحد درآمد . در این دوره نشریات دیگری در زمینه ی ادبیات کودک عراق منتشر شدند . مجموعه های زیادی از مطبوعات اعم از مجلات و روزنامه های خاص ادبیات کودک در عراق منتشر شده و از مهم ترین آنها به روزنامه معروف « التلمیذ العراقی » که در سال 1923 انتشار یاقت و زیر نظر نویسنده معروف « سعید فهیم » اداره می شد ، اشاره می کنیم این روزنامه در واقع اولین روزنامه در کشور عراق است که به طور خاص به ادبیات کودک می پرداخت . علاوه بر روزنامه « التلمیذ العراقی » روزنامه دیگری با عنوان « الکشاف العراقی » در سال 1924 م پدید آمد که ریاست آن را « محمود ندیم » بر عهده داشت . پس از آن مجله « المدرسه » در سال 1926م و در پس آن روزنامه « التلمیذ » در سال 1929 م انتشار یافتند . » « علاوه بر موارد فوق ، روزنامه و مجلات دیگری همچون مجله « الطلبه » در سال 1932م و نیز مجله « الفتوه » در سال 1934م و مجله « دنیا الأطفال » که صاحب آن « زکی حسین » معروف به عمو زکی ، می باشد در سال 1945 م پدیدار شدند . همچنین مجله « جنة الأطفال » را عمو زکی در سال 1960م منتشر کرد . مجله « سند و هند » در سال 1958م و مجله « صندوق الدنیا » که ناشر آن « حمید المحل » است در سال 1959 منتشر کرد . مجله « الجیل الجدید » در سال 1968م و مجله « روضة الأطفال » که صاحب و سرپرست آن « توفیق علی ثروت » است و بطور پراکنده طی سالهای دهه ی چهل و پنجاه از قرن بیستم انتشار می یافت پا به عرصه ظهور گذاشتند .» « در دوران جنگ سرد عراق به یکی از متحدین نزدیک اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد . در سال 1968 م حزب بعث در یک کودتا ، قدرت را به دست گرفت و در سال 1979 م صدام رئیس جمهور عراق گردید. در این زمان ادبیات کودک عراق طیف وسیعی از برنامه و طرح های سوسیالیستی را برای کودکان عراق در زمینه های اجتماعی ، آموزشی ، ادبی و علمی دنبال می کرد . اما رویکرد این برنامه ها بیشتر جنبه ی سکولار داشت که در برنامه ها ، فعالیت ها و کتاب ارائه می شد. پس از آن ، دو مجله « مجلتی » از انتشارات وزرات فرهنگ و تبلیغات عراق ، در سال 1969م و مجله « مزمار » در سال 1970م منتشر شدند که از لحاظ چاپ و نویسندگی و انتشار و پخش و توزیع و تدارکات همه زیر نظر « دکتر جمال عتابی » بود و در این زمینه دستیارانی دیگر همچون چهره شاخص « دکتر صادق » را در کنار خود داشت . ضمن اینکه این مجله های قدیم و پیشتاز در عراق و جهان عرب ، بعدها با موانع و مشکلاتی به سبب اوضاع و شرایط سیاسی و نتایج جنگ اول خلیج در دهه 90 از قرن بیستم مواجه می شوند . » « اما پس از این دوره مجموعه ای هفته نامه ها و روزنامه ها پا به عرصه ظهور می گذارند که صفحات یا پیوست ها یی را به ادبیات کودک اختصاص داده بودند ؛ به عنوان مثال روزنامه « الصباح » ، « طریق الشعب » ، « صفحة جیل الجدید » و « مجلة المیسرة » را می توان نام برد. مجله جدیدی نیز وجود دارد که در حال حاضر در بغداد منتشر می شود . این مجله که شرایط کودکان عراقی را زیر نظر دارد و در این زمینه فعالیت می کند « حبیبی » نام دارد و بر کودکان 12 تا 14 ساله تمرکز نموده و در این زمینه سرشار از قصه ها و داستان های مصور و فیلم نامه ها می باشد .» مجله ی « مزمار » به دلیل کیفیت خوبش به سرعت جای خود را در میان مجلات دیگر باز کرد و شهرت و اعتبار زیادی را در داخل و خارج از عراق کسب نموند . ادبیات کودک عراق در این سال ها با حضور نویسندگی و شاعرانی چون « عبدالرزاق عبدالواحد » ، « فاروق سلوم » ، « نبیل یاسین » ، « محمد جبار حسن » ، « جاسم محمد صالح » ، « عبدالرزاق الربیعی » ، و ... جایگاه ویژه ای یافت . « « عبدالرزاق عبدالواحد » در سال 1980م به ریاست کتابخانه ملی منصوب و همچنین مدیر کل بخش ادبیات کودکان در وزارت فرهنگ عراق شد . عبدالواحد یکی از بنیان گذاران اولیه اتحادیه ی نویسندگان عراق است . او ده کتاب شعر برای کودکان منتشر کرده است . نخستین مجموعه شعر او برای کودکان در سال 1950م به چاپ رسید . عبدالواحد جوایز بسیاری برای نوشته هایش دریافت کرده است . از جمله مدال پوشکین در جشنواره ی بین المللی شعر پترزبورگ 1976 ؛ مدال طلایی شعر جشنواره ی جهان شاعرانه ی استرکا در یوگوشلاوی 1986؛ جایزه ی اول جشنواره شعر بین المللی یوگسلاوی 1999م و ... بود. » « « فاروق سلوم » در سال 1948م متولد شد . او دانش آموخته ی رشته ادبیات و زبان انگلیسی است که کار خود را به عنوان مترجم و نویسنده در مطبوعات عراق آغاز کرد . فاروق کتاب های متعددی برای کودکان عراق با نام های « رنگین کمان » 1977م ، « آهنگ اسب» 1980م ، « حماسه گیلگمش » 1980م و ... نوشت . او به خاطر مجموعه اشعارش برای کودکان جایزه سازمان عربی آموزش و پرورش در سال 1982م ، جایزه عالی شایستگی در سال 1992م و جایزه خلاقیت در سال 1997م را دریافت کرد . « نبیل یاسین » از دیگر شاعران و نویسندگان ادبیات کودک عراق که در سال 1950م در بغداد به دنیا آمد . پس از گذراندن تحصیلات دوره مقدماتی و عالی ، در سال 1986 م دکتری خود را در آکادمی علوم مجارستان به پایان رساند و از همان زمان شروع به نوشتن کتاب های شعر و داستان برای کودکان عراق کرد . اشعار او تا به امروز به چندین زبان ترجمه شده است. کتاب شعر او به نام « آهنگ نبیل » در سال 2006 م به زبان انگلیسی به چاپ رسید. 4-5-1 . نمونه شعر از یاسین نبیل الشتاء ( زمستان ) قالَ الشتاءُ ماذا فی حقیبتیقلتُ له البردَ ، المطرَفقالَ : ماذا تَفعلُفب البردِ و المطرِقلتُ له أواصِلُ الحیاةَو النَظَرُ لِهدفییَملوَّنی الحاضرُ و المستقبلُفقالَ : هل تَقبَعُفی البیتِ مِنَ الریاحِ قلتُ له :أواصِلُ السیرَ علی الطریقِحتی الاقی الشمسَ فی الشروقِیَملوَّنی الأملَفکلُّ مَن صارَ علی الدَربِ وَصل » « زمستان گفت : چه چیزی در کیف من است ؟ » « گفتم : سرما و باران » « گفت : در سرما و باران چه کار میکنی ؟ » « گفتم : با در نظر گرفتن هدف حال و آینده ام زندگی می کنم » «گفت : چرا از سرما و سوزش باد در خانه نمی مانید ؟» « گفتم : من تا زمانی که طلوع خورشید را می بینم » « امیدوارانه راه می پیمایم و به راه رفتن در جاده ی زندگی ادامه می دهم .» « « جاسم محمد صالح » در سال 1949 م در بغداد متولد شد پس از اتمام تحصیلش به کار معلمی پرداخت و همچنین مبادرات به نوشتن برنامه درسی ( آموزش تخصصی زبان عربی ) کرد . « محمد صالح » همچنان علاقمند به نوشتن برای کودکان بود . از آثارش می توان به کتاب « درخت خوب » مشتمل بر چندین داستان کوتاه ، برای کودکان در سال 2006 م « ماهی های رنگارنگ » 2007 م و ... اشاره کرد . محمد صالح در ادبیات کودک موفق به دریافت جایزه انجمن فرهنگی عراق در سال 2005 م شد . « عبدالرزاق ربیعی » از دیگر نویسندگان و شاعران ادبیات کودک عراق است که در سال 1961 م در بغداد به دنیا آمد . مدرک کارشناسی ادبیات و زبان انگلیسی را از دانشگاه بغداد در سال 1987م دریافت کرد . او تا کنون چندین کتاب با نام های « میهن زیبا » 1986م ، « شب ستاره » 1988م و ... برای کودکان نوشته است . » « در سال 1980 م جنگ عراق و ایران با حمله غافلگیرانه صدام به مرزهای ایران آغاز شد که تا سال 1988 م ادامه یافت . به دنبال تهاجم ارتش عراق به کویت و جنگ خلیج فارس ، ایالات متحده آمریکا و هم پیمانانش در سال 2003م حکومت صدام را سرنگون کردند . در این دوره ادبیات کودک عراق به کندی پیش می رفت . این روند به دلایل سیاسی و جنگ های پی در پی در این کشور برای سال ها ادامه یافت . چاپ و نشر بسیاری از نشریات ادبیات کودک متوقف شد و با توجه به شرایط اضطراری سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی نشر کتاب های کودک در عراق به صورت محلی و منطقه ای نیز مختل شد ، تا اینکه با روی کار آمدن دولت جدید در کشور عراق ، ادبیات کودک این کشورنیز راه خود را از سر گرفت . » 4-6. لغت نامه ها و دایره المعارف خاص کودکان « در عراق مجموعه ای از کتب معارف و کتاب های هنری و واژه نامه ها خاص کودکان منتشر شده است . کتاب « الطاقه الشمسیه » و « سلسلة الکتاب الذهبی » که محتوی کتاب سفرهای سندباد دریایی است و کتاب « دایرة المعارف پرندگان » نمونه ای از این کتاب ها هستند که همگی از تالیفات انتشارات فرهنگسرای کودک در بغداد می باشد . بسیاری از کتاب های دیگر خاص کودکان نیز همچون کتاب های درسی در میان اقوام مختلف و در رشته ها و گرایش های متفاوت صرفنظر از واژه نامه ها و قاموس ها و دایره المعارف ها و کتاب های علمی و ادبی و دینی و اخلاقی در کشور عراق منتشر می شدند .» 4-7 . نقش مراکز انتشاراتی در توسعه ادبیات کودک تعداد زیادی از مراکز چاپ و انتشارات وجود دارد که آثار و ابداعات خاص کودکان را به چاپ رسانده و منتشر می کنند . و بیشتر این چاپ خانه ها و مراکز انتشاراتی در بغداد می باشند . و از میان این موسسات فعال در زمینه ادبیات کودک برای مثال فرهنگسرای کودک که در دهه 70 از قرن بیستم در شهر بغداد تاسیس شد را نام می بریم که تعدادی از افراد فرهنگی و نخبه از نویسندگان ادبیات کودک از جمله « محمد شمسی » ، « عبدالاله رئوف » ، « شفیق مهدی الحداد » ، « فاروق یوسف » و « عبدالرزاق المطلبی » آن را تاسیس نمودند . « علاوه بر آن ، سرا خانه های قصه کشور عراق نیز فعال بوده که « محمد رشید » در سال 1999 م آن را جهت فعالیت در همه گونه های ادبی از جمله مطبوعات ادبیات کودک راه اندازی نمود . هنرهای تجسمی مرتبط با کودکان در عراق به لطف دولت و همت و تلاش هنرمندان و نوآوران عراقی شاهد پیشرفت زیاد و رشد و نمو چشمگیری بود . از چهره های برجسته ابتکار نمودند و آثار فراوانی خلق کرده و تابلوها و نقاشی های زینتی زیبایی رسم کردند می توان « طالب مکی » ، « ادیب مکی » ، « حنان شفیق » ، « موید نعمه » ، « عبدالرحیم یاسر » ، « نبیل یعقوب » و « علی المندلاوی » را نام برد .» 4-8 . ترانه های کودکانه در عراق می توان از یک حرکت هنری نو و پویا در زمینه ترانه کودک سخن گفت و در این زمینه می توان از « حسین قدوری » که پیشگام ترانه های کودک و موسیقی کودکان در عراق است ، یاد کرد که مجموعه ( دایره المعارف ) موسیقی بزرگ و متنوعی که با نُت های موسیقی علمی همراه شده است را تالیف و تدوین نمود که سه بخش بزرگ که شامل بازی ، سرگرمی و ترانه های کودکان است ، آن را تقویت می نماید . او در زندگی هنری خود بیش از سیصد ترانه برای کودکان سروده که از طریق رادیو بغداد و رادیوهای کشورهای عربی پخش می شد . ایشان نیز آهنگساز داستان منظوم کودکانه برای صدا و سیمای عراق بود . و پنج نوار کاست برای مراکز مختلف که برای کودکان ترانه های محلی و سنتی تهیه می کردند ، ضبط نمود . علاوه بر آن برای شانزده نمایشنامه کودکانه آهنگسازی نمود و این از « حسین قدوری » چهره ای مهم و پیشتاز در زمینه ترانه و موسیقی کودک نه تنها در عراق بلکه در کل جهان عرب ساخت . « از این گذشته آثار او جوایز ارزشمند دیگری از جمله جایزه بهترین ترانه کودک را با سرودن ترانه « تحیا بلادی » در سال 1976 م و نیز رتبه اول بهترین ترانه کودک « دن دان » در گردهمایی انجمن رادیو های کشورهای عربی در دمشق در سال 1978م و نیز جایزه مقام نخست بهترین ترانه کودک « الأم » در سال 1980 عراق را از آن خود کرد . همچنین او جایزه رتبه اول جایگاه موسیقی کودک در نهمین دوره سیمینار موسیقی عربی در سال 1985م را به خود اختصاص داد . علاوه بر آنها دهها تقدیرنامه و مدال و نشان لیاقت از سیمینارهای علمی عربی و از صنف نویسندگان عراق و وزارت فرهنگ و ارشاد و ... دریافت نمود . و بر این منوال « حسین قدوری » بیش از پانصد ترانه کودکانه سرود که فرهنگ سنتی و کلاسیک را با فرهنگ معاصر پیوند می داد . از مهمترین ترانه های کودکانه او می توان : « الزهور » ، « تعال نلعب » ، « عندی حکایة» ، « دولاب الهواء » ، « جاء المطر » ، « أمی » ، « صفنا أحسن الصفوف » و ... را نام برد. از جمله هنرمندانی که برای کودک ترانه سرودند می توان به چهره برجسته فن و هنر و سفیر ترانه های عربی « کاظم الساهر » اشاره کرد . او با ترانه معروف خود به نام « تذکر » برنده جایزه یونسکو در بخش شعر و ترانه کودک شد . این ترانه به هجده زبان زنده دنیا ترجمه شد . و از جمله کسانی که در زمینه تکمیل و شکوفایی ترانه کودک در عراق ، خدمت های ارزنده ای داشتند از ؛ « عمو زکی » ، و « نجم عبدالله » ، « محسن فرحان »، « محمد ضیاء الدین » و بسیاری از چهره های دیگر یاد می کنیم که در زمینه تألیف ، تدوین ، آهنگسازی و ترانه سرایی برای کودکان در عراق فعالیت های ارزنده ای داشتند . » 4-9 . ادبیات کودک در عراق ، تجربه ای بدون مطالعه دقیق و برنامه ریزی صحیح بیشتر اوقات به ادبیات کودک به دیده ی یک متن ساده که برای ذهن های ساده تألیف می شود نگریسته می شود ؛ اما علیرغم این نگاه ، در سال 1970م میزان توجه و اهتمام جهانی به ادبیات کودک افزایش یافت و تحقیق ها و پژوهش های فراوانی در زمینه مشکلات و مسائل ادبیات کودک و وسعت و رژفای آن و موضوع های زیر بنایی آن منتشر شد و ادبیات کودک یکی از پدیده ها و نشانه های تمدن و فرهنگ نوین تلقی می شد . و شاید این امر به این دلیل باشد پنداشته شود که ادبیات کودک فقط کودک را مورد خطاب قرار می دهد و کودکان را خوانندگانی بی تجربه و به معنای دقیق تر افرادی ناتوان در فهم مفاهیم و تعابیر عالی شمار می روند . «« حاج علوان کریم » صاحب کتابخانه و فروشنده کتاب و مجله می گوید : ادبیات کودک به شکل گسترده ای پیشرفت نمود و کتاب های نقاشی و کتب عکس دار نقش بسیار مهمی در ارائه یک نگرشی یا عرضه یک داستان مصور با ابعاد فنی بالا و مفاهیم و مضامین عالی بود ؛ زیرا با پیدایش تکنولوژی چاپ و نشر در اواخر قرن بیستم که بر کامپیوتر متکی بود انقلاب بزرگی در این زمینه بوجود آورد . و با انجام عملی بزرگ و خارق العاده و با صرف هزینه های فراوان تحول بزرگی در ادبیات کودک به وقوع پیوست . بطوریکه با استفاده از چاپ رنگی ، اکنون می توان هر قصه ای را از هر زبانی به عربی ترجمه نمود و آن را در قالب کتابی رنگی چاپ کرد . این تغییرات در تکنولوژی و چاپ و هزینه ها ، اهمیت و ارزش زیادی در پیشرفت ادبیات کودک داشتند . حاج علوان کریم می افزاید : داستان های کودکان علاوه بر آشکار نمودن زیبایی های زبانی و نوشتاری ، وسیله ای است که به کودکان کمک می کنند تا خود و جهان پیرامون خود را بشناسند ؛ زیرا کودکان به هنگام خواندن داستان های تخیلی یا اشعار و داستان های منظوم یا زندگی نامه و شرح حال ها در مورد دیگر شخصیت های داستان واکنش نشان می دهند و بدین ترتیب دید عمیقی از فرهنگ و تمدن و ارزش های اخلاقی حاکم بر جامعه در کودک ایجاد می شود . او همچنین از نبود کتابخانه عمومی ویژه کودکان در عراق یا انحصار وجود این کتابخانه ها در بغداد را علیرغم ضرورت وجود آنها در شهرها و مناطق مختلف ، انتقاد می کند و اعتقاد دارد این کتابخانه ها نقش بسیار مهمی در رشد و پرورش شخصیت کودکان دارند . 4-9-1 . تدریس کتب مدارس متولیان و کارشناسان مسائل آموزش و پرورشی به نقش و اهمیت ادبیات کودک واقف- اند . و افراد با تجربه و فعال در این زمینه غالبا به استفاده از داستان های کودکانه جهت ایجاد انگیزه و تشویق و ترغیب کودکان به مطالعه و آموختن مطالب مفید ، سفارش می کنند . خانم « آلاء غیدان » کارشناس مسائل تربیتی می گوید : با اینکه ادبیات کودک نقش بسیار ارزشمندی در آموزش کودکان دارد اما با این وجود در مدارس فقط به آموزش کتاب های درسی پرداخته می شود در حالیکه در زمان های گذشته ، درس انشا جهت فراهم آوردن و ارائه داستان های جالب و مورد پسند کودکان و دادن فرصت لازم به کودکان جهت گفتگو و بحث و تبادل نظر با گروه همسالان خود در کلاس ، به کار گرفته می شد . چه بسا با این روش به اهمیت تأسیس صنف خوانندگان پی ببریم تا به کودکان کمک کنیم به خواندن و مطالعه روی آورند و افرادی کتابخوان در تمام دوران زندگی خود باشند . آلاء غیدان می افزاید : در کتاب های مدرسه ای عراق ، قید و محدودیت هایی وجود دارد ؛ زیرا که این کتاب ها فقط جهت آموزش پاره ای از علوم و موضوع های محدود و معین ، طراحی و تدوین شده اند و همه مطالب و محتوای این کتاب ها از زیر فیلترهایی همچون انجمن های حکومتی و دستگاه های نظارتی می گذرند و آنها مطالب را به دقت زیر ذره بین برده تا از ارائه مطالب بحث انگیز جلوگیری نمایند . ضمن اینکه آموزش ادبیات عمومی در هر کشوری با کشورهای دیگر تفاوت دارد ؛ زیرا که هر کشوری معیارها و ملاک های خاص خود را دارد و آموزش و پرورش و کتب درسی خود را در جهت تحقق و تقویت آن آرمان ها سوق می دهند .و افزون بر آن ، اینکه بعضی از مدارس ، ادبیات را نوعی رفاه بشمار می آورند و نسبت به آن میل و رغبت چندانی به عمل نمی آورند ؛ زیرا آن را مساله ای غیر ضروری و تنها در صورت تأمین و ازدیاد آسایش و رفاه ، پرداختن به آن را مجاز می دانند . 4-9-2 . از بین بردن درک و خیال کودک عراقی محقق و ناقد ادبی « حسن السلمان » از مشاهده ی وضعیت موجود ابراز تأسف می کند و می گوید : امروزه ادبیات کودک به تمام معنای کلمه در تمام زمینه ها و فعالیت های ادبی در زمینه های ابداع و نوآوری و فرهنگی و تربیتی در کشورمان نمی یابیم . جز مقدار اندک و ناچیز و به شکل آموزشی در محدوده ی مشخص و کم وسعت که از لحاظ تربیتی و پرورشی کم ارزش بوده و مجالی برای پیشرفت و تکامل آن نیست و با علاقه ها و تمایلات و قوای ذهنی کودکان سازگار نیست . با توجه به اهمیت ادبیات کودک و حساسیت مرحله ی کودکی آثار و فعالیت هایی که حاصل نوآوری و ابداع مولفان و مربیان باشد و در نوع خود بی نظیر باشد ، هنوز تألیف و تدوین نشده است و خلاقیت و ابتکار در زمینه تولید چنین کارهایی به کار نرفته است . فعالان در زمینه ادبیات کودک باید محو در شخصیت کودک شوند ، مثل او فکر کنند و عمل نمایند . اسباب خوشی و شادی کودک را بشناسند . با دنیای کودک زندگی کنند تا در زمینه انتقال مفاهیم و پیام ها به کودک فاصله ای بین فرستنده و گیرنده نباشد . پس به حکم کودک فراموش شده و مورد بی توجهی قرار گرفته ما و به دلیل کودک محکوم به آداب و رسوم و عادات نادرست که نتیجه فرهنگ و برخی اعتقادات کهنه و قدیمی است ؛ لذا می بینیم که غالبا عنان و لجام قدرت تفکر ، خلاقیت و ابتکار کودک را کشیده و انگیزش و ابداع و در نتیجه مهارت ها و توانایی های او را سرکوب کرده اند .» 4-10 . نتیجه از آنچه گفته شد نتیجه می گیریم که ادبیات کودک در عراق از اوایل قرن بیستم و به طور دقیق از سال های دهه بیستم قرن بیستم تا دهه شصت آن آغاز گردید و در دهه های هفتاد و هشتاد از قرن بیستم پیشرفت قابل ملاحظه و شکوفایی فراوانی به خود دید ؛ اما در سال های دهه 90 و سال های هزاره سوم به سبب نتایج جنگ اول خلیج فارس و آثار و تبعات جنگ دوم خلیج فارس ، ادبیات عرب در عراق شاهد عقب ماندگی و رکودی آشکار گردید. و علیرغم آن پستی و بلندی ها و موانع پیش آمده در مسیر ادبیات کودک در عراق ، فعالیت هایی در این زمینه از جانب حکومت و دولت عراق مشاهده می شود و بدین منظور دولت اقدام به تدوین برخی زیر ساخت ها نمود و بسیاری از پروژه ها را جهت توجه به ادبیات کودک و توسعه آن ، راه اندازی نمود . و در کنار آن جوایز و هدایایی را برای تشویق و ترغیب ادبیات کودک در همه بخش ها و فعالیت های ادبی زیر مجموعه ادبیات کودک نخصیص نمودند . از جانب دیگر موسسات فرهنگی و انتشارات کتاب های ادبیات کودک همچون فرهنگسرای کودک و مرکز قصه و داستان کودک تعداد زیادی جایزه را در زمینه های قصه و حکایت و نمایش و سینما و نقاشی و بمنظور بالا بردن سطح ابداع و نوآوری کودکان و ایجاد انگیزه در کودکان و ایجاد حرکت و پویایی بیشتر در بخش آثار کودکان در همه سطوح و زمینه ها اختصاص دادند . هنر نویسندگی برای کودکان و پی بردن به محدوده آرمان ها و آرزوهایشان نیازمند درک نیاز آنها به شناخت اشیاء موجود در محیط پیرامون خود می باشد و نیز نیاز آنها به یافتن پاسخ های ساده و توضیح های متناسب با سطح درک و فهم آنها با در نظر گرفتن سن و سال و توانایی های فکری و رعایت آنچه در نوشتن برای کودکان باید رعایت شود . تا آنها از شبهات و اوهام و سؤالات پیچیده و متوالی که با این مرحله از زندگی و رشد و نمو آنها همراه است برهاند و به سؤالات آنها پیرامون اتفاقات خانه و مدرسه و محله پاسخ دهد . و البته تجربه ها و روش های جوامع و اقوام و ملل مختلف پیرامون نوع تربیت کودک با یکدیگر تفاوت دارند و بر حسب زمان و مکان و فرهنگ و آیین با هم اختلاف و تفاوت هایی دارند ، ولی آنچه مورد اتفاق اقوام و ملل مختلف است این که تربیت انسانی به معنای اجتماعی خود بر ضرورت رشد و پرورش کودکان و رها کردن آنها از گرایش های فردی که بر محور ذات فرد استوار است و سبب خودخواهی و تعصب و حمیت جاهلانه می شود ، تاکید می کند. و کشور عراق از این امر مستثنی نیست ؛ لذا ضروری است که به کودکان اهمیت بیشتری داده شود و فضاهای مناسب را جهت تربیت آنان فراهم کرد و بدین منظور ابتدا باید امنیت کافی و ثبات و استقرار لازم در جامعه و محیط پیرامون کودک را فراهم کرد و سپس تک تک نیازهای آنان را پاسخ گفت . و محیط های مناسب اعم از مهد کودک و مدرسه و دیگر نیازهای تعلیم و تربیت آنان را تأمین کرد .در این راستا تألیفات خاص کودک اعم از مجله ها و روزنامه ها و کتب داستان و دیگر تألیفات کودکانه جزیی از برنامه کاری مؤسسات مرتبط با تربیت کودکان گردید . ادبیات کودک عراق راهی به درازای تاریخ این سرزمین دارد و برگرفته از تمدن و تاریخ پربار آن است ؛ راهی که در دهه بیست تا شصت قرن بیستم ، ادبیات مدرن کودک عراق را پایه ریزی می کند ؛ راهی که در دهه ی هفتاد تا نود میلادی دوره بالندگی ادبیات کودک را پدید می آورد . راهی که با آغاز هزاره سوم میلادی دوره درون گرایی ادبیات عراق را رقم می زند ، راهی که نشانگر آینده ای روشن و درخشان است . و آنطور که پیداست ادبیات کودک در عراق به شکل فعال و حقیقی خود ، در اواخر دهه شصت از قرن بیستم با انتشار مجله ی « مجلتی » و به دنبال آن مجله « مزمار » شکل گرفت که شهرت و آوازه ی بزرگی هم در داخل و هم در خارج از کشور عراق داشتند . از این دوره بود که ادبیات کودک دوران پیشرفت خود که همراه با فراز و نشیب هایی متناسب با شرایط اقتصادی و سیاسی و فرهنگی و اجتماعی بوده را آغاز نمود . و با این منوال ، ادبیات کودک در عراق مراحلی را همچون مرحله ترجمه و مرحله اقتباس و تألیف و ابتکار و فن آوری و مرحله شکل گیری و دیگر مراحل رشد خود را طی نمود . همچنین می توان گفت که ادبیات کودک در عراق به دنبال یک سری مراحل تاریخی پدیدار شد که عبارتند از : مرحله آغاز و تأسیس که از دهه بیست تا دهه شصت از قرن بیستم می باشد و مرحله پیشرفت و شکوفایی که از دهه ی هفتاد تا دهه ی نود و مرحله بازگشت به عقب که همراه با سال های هزاره سوم می باشد . فهرست منابع و مآخذ الف . منابع فارسی قرآن کریم انوری ، حسن ، فرهنگ بزرگ و سخن ، تهران : انتشارات سخن ، چ اول ، (1381 هـ . ش )ایاغ ، ثریا قزل ، ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن ، تهران : انتشارات سمت ، چ اول (1383 هـ . ش ) پولادی ، کمال ، بنیادهای ادبیات کودک و نوجوان ، ، تهران : کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان ، چاپ دوم ، (1389هـ.ش ) حجازی ، بنفشه ، ادبیات کودک و نوجوانان : ویژگی ها و جنبه ها ، تهران : انتشارات روشنفکران ، چ اول ، ( 1374هـ . ش )سلاجقه ، پروین ، از این باغ شرقی : نظریه های نقد شعر کودک و نوجوان ، اسکندریه : مؤسسة الثقافة الجامعیة شعاری نژاد ، علی اکبر ، ادبیات کودک و نوجوانان ، تهران : انتشارات اطلاعات ، ( 1387 هـ .ش )علی پور ، منوچهر ، آشنایی با ادبیات کودک و نوجوانان ، تهران : رامین هاشمی نسب ، صدیقه ، کودکان و ادبیات رسمی ایران ، تهران : سروش ، چاپ اول ،( 1371 هـ . ش ) ب . منابع عربی احمد طعیمه ، رشدی ، أدب الأطفال فی مرحلة الأبتداییة : النظریة و التطبیق، القاهره : دار الفکر العربی ،1998م ) ابن حبیب ، المنمق فی أخبار قربش ، حیدر آباد ، (1982 م ) ابن عبد ربّه ، العقد الفرید ، لبنان : دار الکتب العلمیة ابومعال ، عبدالفتاح ، ادب الأطفال دراسة و تطبیق ، اردن : دار الشروق ، چ 2 ، ( 1998م )الموسی ، انورعبدالحمید ، أدب الأطفال ... فن المستقبل ، بیروت : دار النهضة العربیة ، ( 2010 م ) الموسی ، فاروق ، اللغة فی ادب الأطفال ، الوردی ، علی ، تاریخ العراق ، ج اول ، مترجم : هادی انصاری ، تهران : شرکت چاپ و نشر بین الملل ، ( 1389) ، الهیتی ، هادی نعمان ، أدب الطفل فلسفته فنونه وسائطه ، بغداد ، ( 1986م ) الهیتی ، هادی نعمان ، أدب الطفل فلسفته و فنونه وسائطه ، القاهره : الهیئة المصریة العامة للکتاب، ( 1986م ) الهیتی ، هادی نعمان ، ثقافة الأطفال ، کویت : عالم المعرفة ، ( 1998م ) الهیتی ، هادی نعمان ، صحافة الأطفال فی العراق ، وزراة الثقافة و الفنون العراقیة ، دار الرشید للنشر ، شماره 176 ، ص 143. الهيتي ، هادي نعمان ، ثقافة الأطفال ، عالم المعرفة ، العدد 133 المجلس الوطني للثقافة والفنون والآداب. الكويت 1988انقار ، محمد ، قصص الأطفال فی المغرب ، مغرب : انتشارات دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی ، چ 1 (1998م )أبوسعد ، احمد ، أغانی ترقیص الأطفال ، بیروت : دار العلم للملایین ، ط2، ( 1982 م ) آصف ، عبد الله ، أدب الأطفال تاریخیا و واقعا من خلال المنهاج الدراسیة ، مجلة الموقف الأدبی ، العدد 422 ، حیزران (2006م ) بریغش ، محمد حسن ، ادب الأطفال اهدافه و سماته ، بیروت : مؤسسة الرسالة ،چ 2 ، ( 1996م ) جاسم جواد ، قحطان ، من اروقه الفن ... حسین قدوری ، مجله الأتحاد ، یازدهم ، (2002م )جوینی ، مصطفی الصافی ، حول أدب الأطفال ، اسکندریه : منشأة المعارف ، ( 1985م )حاتم ، دلال ، « أنظر بعيني للطفل إلى ما يحيط بي وأكتب » ، مجلة الموقف الأدبي ، العدد 208 ـ 209 ـ 210 ، دمشق ( 1988م ) حداد ، عبدالقادر ، اناشید الأطفال فی شعر عبدالقادر الحداد ، المجله العربیه ، العدد316، 2000م ،ص 16.حدیدی ، علی ، فی أدب الأطفال ، قاهره : مکتبة آنجلو المصریة ، ( 1982م ) حسن عبدالله ، محمد ، قصص الأطفال و مسرحهم ، قاهره : دارقباء ، ( 2001 م )حطیط ، فادیا ، ادب الأطفال فی لبنان ، بیروت ، دار الفکر اللبنایی ، چ1 ، ( 2001م ) حلاوة ، محمد السید ، أدب القصصی للطفل ، مضمون اجتماعی نفسی ، اسکندریه : مؤسسة الحورس الدولیة ، ( 2000 م ) حلبی ، ابن عدیم ، تذکره الآباء ( الدراری ) ، محقق : علاء عبدالوهاب محمد ، قاهره : مکتبة التوعیة الإسلامیة ، ط 1، (1984م )حمداوی ، جمیل ، ادب الأطفال فی العراق ، نشریه دیوان العرب ، اوت ، ( 2009م)حمداوی ، جمیل ، أدب الأطفال فی العراق ، مجله المثقف العربی ، ص 3 حموی ، یاقوت ، معجم البلدان ، ج1، بیروت : انتشارات الحیاء التراث العربی ، چ اول ، (1997 م )خضیر ، سعود خضیر ،المرشد التربوی لمعلمات ریاض الأطفال بدول الخلیج الفارسی ، مکتب التربیهة العربیة لدول الخلیج ، ( 1407 هـ) داوود ، انس ، أدب الأطفال فی البداء .. کانت الأنشودة ، قاهره : دار المعارف ، ( 1994م ) دسوقی ، عمر ، فی أدب الحدیث ، ج 1 ، بیروت : دار الفکر ، (1973م ) دیاب ، مفتاح محمد ، مقدمة فی ثقافة و أدب الأطفال، قاهره : دار الدولیة للنشر و التوزیع ، چ 1، ( 1995م ) روحی الفیصل ، سمر ، الشکل الفنی لقصة الأطفال فی سوریة ، دمشق : اتحاد کتاب العرب ،( 1988م )زرکلی ، خیر الدین ، الأعلام ، ج6 ، بیروت : دار العلم للملایین ، چ 6 ، (1980م ) زکریا سعید ، نقوش ، خرافات لافونتین فی أدب العربی ، اسکندریه : مؤسسه الثقافة الجامعیةزلط ، احمد ، أدب الأطفال بین احمد شوقی و عثمان جلال ،قاهره : دارالوفاء ،چ 1 ، (1994م ) زلط ، احمد ، أدب الطفولة أصوله ومفاهیمه و رواده ، سکندریه : شرکت النشر و التوزیع ، ط2، ( 1994 م ) سلوم ، فاروق ، الشعر الأطفال التربیة و الفن ، مجلة الکاتب العربی ، شماره 18 ،( 1987م )، ص 9 سوید ، محمد نور ، منهج التربیه النبویه للطفل ، جده : دار المجتمع للنشر و التوزیع ،چ 2،( 1988م ) سویلم ، احمد ، اطفالنا فی عیون الشعراء ، مصر : دارالمعارف ، ط1 ، ( 1985م ) شافعی ، دیوان الشافعی و حکمه ، محقق : محمود بیجو ، لا مطبعة ،چ1، ( 1998 م )شریحه ، هیفا ، أدب الأطفال و مکتباتهم، عمان : المطبعة الوطنیة و مکتبتها ، ط 2 ،( 1983م ) شماس ، عیسی ، أدب الأطفال بین الثقافة و التربیة ، دمشق : وزارة الثقافة ، ( 2004م ) ضیف ، شوقی ، شوقی شاعر العصر الحدیث ، قاهره : دار المعارف ، ( 1953م ) طرابیشی ، مروت محمد کامل ، مدخل الی صحافة الأطفال ، قاهره : دار الفکر العربی ، چ 1 ،( 2003م ) عبدالفتاح ، اسماعیل ، حکایات المداد لعبده خال : رؤیه نقدیه، ج3 ،جده ( 1994م ) عبدالله ، محمد حسن ، قصص الأطفال و مسرحهم ، قاهره : دار قباء ، ( 2001 م ) عثمان الصمادي ، امتنان ، زکریا تامر و القصۀ القصیرة ، عمان : المؤسسۀ العربیۀ للدراسات ، ( 1995 م) عمرو ، محمد جمال ؛ کمال حسین عبدالغافر و خالد جادالله صبح ، المدخل إلی أدب الأطفال ، اردن : دار البشیر للنشر و التوزیع ، چ1، ( 1990م ) عیسی ، سلیمان ، دیوان الاطفال ، دمشق : دار الفکر، ط1 ، ( 1999 م ) عیسی ، فوزی ، ادب الأطفال : الشعر ، مسرح الطفل ، القصة ، اسکندریه ، ( 1998م ) غباشی ، شعیب ، صحافة الأطفال فی الوطن العربی ، قاهره : عالم الکتب ، چ 1 ، ( 2003م ) فتوح ، عيسى ، أدب الأطفال في سورية : نشأته وتطوره ، ليبيا : مجلة الناشر العربي ،( 1988)فکری ، علی ، السمیر المُذَّهب ، ج 4 ، بیروت : دار الکتب العلمیه ، ( 1952م )قرانیا ، محمد ، بدایات قصة الأطفال فی سوریة ، مجلة الموقف الأدبیة ، العدد 414 ، حزیران ، (2005 م) قرانیا ، محمد ، شعر الأطفال فی سوریة ، دمشق : اتحاد کتاب العرب ، چ1 ،( 1996م ) قرانيا ، محمد ، قصائد الأطفال في سورية ، دمشق : اتحاد الكتاب العرب ، ( 2003م ) کعبی ، فاضل ، دراما الأطفال : دراسة لتجربة مسرح الأطفال فی العراق ، بغداد (2003م ) کنعان ، احمد علی ، أدب الأطفال و القیم التربویة ، دمشق : اتحاد الکتاب العرب ، ( 1999م ) کنعان ، احمد علی ، أدب الأطفال و القیم التربویة ، دمشق : دار الفکر ، ط 2 ، ( 1999م ) کیلانی ، کامل ، دیوان کامل الکیلانی ، مصر : نشر الهیئة المصریة الحاقة للکتاب کیلانی ، نجیب ؛ یوسف عبدالتواب ، ضمن کتاب عبداتواب یوسف و أدب الطفوله كيلاني ، لينا ، « ممر إلى القلب » ، مجلة الموقف الأدبي ، العدد 208 ـ 209 ـ 210 ، دمشق( 1988)محمد ، زین العابدین بن تاج العارفین ، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر ، ج 6 ، مصر: مکتبة التجاریة الکبری ، ط 1 ، 1356 هـ .ش )محمد طالب ، عمر ، شعر الأطفال فی العراق ، مجله الجامعه ، شماره 3 ، کانون الأول( 1979م )، ص 59 محمد طالب ، عمر ، قصص الأطفال فی العراق بعد ثورة تموز ، مجلة الجامعة ، شماره 3 ، کانون الأول /1979م ، ص 56-45محمدعامر ، عبدالحمید ، ادب الأطفال فی لیبا ، طرابلس : منشورات الشعبیة العامة للثقافة و الأعلام ،(2004 م )محمود الأسروش ، محمد ، جامع احکام الصغار ، محقق: عبدالحمید عبدالخالق البیزلی ، بغداد ، چ 1 (1982م )مقالح ، عبدالعزیز ، الوجه الضائع : دراسات فی أدب الطفل العربی ، بغداد ، ط2( 1986م )نجیب ، احمد ، أدب الأطفال علم و فن ، القاهره : دار الفکر العربی ، 1991م ) ، ج 4 هراوی ، محمد ، السمیر الصغیر ، مصر : دار الکتب المصریه ،چ 1 ، (1926م ) هلال ، محمد غنیمی ، أدب المقارن ، قاهره : دار نهضه مصر ، چ3 ، ( 1973م ) هلال ، محمد غنیمی ، فی نقد المسرحی ، بیروت : دار العوده ،( 1975م ) یوسف ، عبدالتواب ، کتب الأطفال فی عالمنا المعاصر ، الهئیة المصریة العامة الکتاب